Epitafia i płyty nagrobne we wrocławskiej farze elżbietańskiej
Kościół pw. św. Elżbiety we Wrocławiu to jedna z dwóch wrocławskich far, stąd wiele tam epitafiów i płyt nagrobnych wrocławskich mieszczan. Współcześnie to kościół garnizonowy z tytułem bazyliki mniejszej.
Spis treści
- 1 Nawa południowa
- 1.1 Południowa kaplica boczna
- 1.2 W nawie południowej
- 1.3 Kaplice w nawie południowej
- 1.4 Filary w nawie południowej
- 2 Nawa północna
- 3 Epitafia i płyty nagrobne na zewnątrz fary elżbietańskiej
- 4 Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety
- 5 Literatura
- 6 Przypisy
Nawa południowa
Południowa kaplica boczna
Kaplica zamykająca od wschodu nawę południową; kaplica boczna na południe od prezbiterium.
Widok ogólny
Widok kaplicy przy prezbiterium zamykającej od wschodu nawę południową
Poniżej zabytki od lewej do prawej strony widza: epitafium Heinricha Rybischa, epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Morenberg, pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera i epitafium Katarzyny Rybisch.
Epitafium Heinricha Rybischa
Pomnik nagrobny Henryka Rybischa (zm. 1544) zbudowany w 1534 i 1537-1539; Rybisch to jeden z najbardziej znaczących i wpływowych mieszkańców Wrocławia pierwszych dziesięcioleci XVI w.
Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Moreneberg
Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen (zm. 1580) i jego żony Ewy z domu Morenberg (zm. 1583); piaskowiec, marmur, alabaster, blacha miedziana.
Pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera
Pomnik nagrobny kupca Friedricha Wilhelma Brechera (1700-1775). Wczesnoklasycystyczny projekt architekta Carla G. Langhansa zrealizował ok. 1780 r. zakład kamieniarski M. Blecha. Alegoria Wdzięczności wieńcząca pomnik według przekazu została wykonana w Carrarze przez Giovanniego A. Cybei.
Epitafium Kathariny Rybisch
Kamienne, heraldyczno-inskrypcyjne epitafium Katarzyny Rybisch z domu von Czechau (zm. 1572), żony Zygfryda Rybischa (1530-1584).
W nawie południowej
Obiekty bezpośrednio w nawie, których nie można przypisać do kaplic i filarów.
Epitafium Kaspara Heselera i jego żony
Fragment epitafium; nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb Heugel, a między nimi scena "wywyższenie węża"
Alabastrowe reliefy ze scenami po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej wygnanie z Raju i ofiara Abla, a między nimi Chrystus na krzyżu
Jonasz wyrzucony przez wieloryba i niżej inskrypcja
Epitafium; Kaspar Heseler (zm. 1577) i jego żona Elisabeth von Domelau (zm. 1589)
Epitafium pomiędzy pierwszą i drugą kaplicą (naprzeciwko 2 filaru) poświęcone jest Kasparowi Heselerowi von Waldau (1501 - Wrocław 28 XII 1577) i jego żonie Elisabeth von Domelau (1514 - Wrocław 3 I 1589). Heselerowie to pochodząca z Turyngii rodzina szlachecka (prawdopodobnie ministeriałowie), która pojawiła się na Śląsku pod koniec XIII w. Od lat 30. XIV w. znana jest już tylko linia, która osiedliła się w Legnicy. We władzach tego miasta zasiada się od 1332 r. jako ławnik Konrad Heseler (Cunrad Hese); w roku 1339 był burmistrzem (Cunandus Hezler). To on był protoplastą legnickiego patrycjuszowskiego rodu, z którego wywodzili się kolejni ławnicy i rajcy, w tym burmistrzowie. Urodzony w 1501 r. Kaspar przeniósł się do Wrocławia przed 1543 r. (ślub z Elisabeth). Był kupcem. W 1557 roku został po raz pierwszy wybrany na urząd wrocławskiego ławnika i odtąd nieprzerwanie zasiadał ratuszowych ławach do śmierci, głównie jako ławnik, ale też dwukrotnie jako rajca (1570 i 1573). Według rejestru z 1564 r. był wówczas właścicielem domów w Rynku (naprzeciw fary elżbietańskiej) i na ulicy Więziennej (Stockgasse). Rodzina Elżbiety to prawdopodobnie również stary rycerski ród. We Wrocławiu zamieszkał jej ojciec Arnold von Domelau (zm. 26 IV 1529). Z Margarethe von Heugel und Pollogwitz (zm. 5 II 1576) mieli 3 córki Margarethe, Annę i właśnie Elżbietę. Tym samym nie powstała wrocławska gałąź rodziny Domelau. Natomiast małżeństwo Kaspara i Elżbiety zapoczątkowało jedną z wrocławskich gałęzi Heselerów. Mieli siedmioro dzieci, które dożyły dorosłości. Synom (pięciu) dali dobre wykształcenie na uniwersytetach w Wittenberdze i Frankfurcie nad Odrą. Jeden z nich, Daniel (1558-1620), wzorem ojca był wrocławskim ławnikiem i racją (32 lata). Dwie córki dobrze wydali za mąż. Marię za członka wrocławskiego patrycjatu Gottfrieda von Schillinga, a Ursulę za rzutkiego kupca Hansa von Landshuttera, który przybył do Wrocławia z Górnej Austrii. Drugą wrocławską gałąź Heselerów założył młodszy brat Kaspara, Balthasar (1508-1567). Z pozostałych ośmiorga rodzeństwa byli też tacy, którzy zostali w Legnicy.
Manierystyczne epitafium jest dziełem Gerharda Hendrika, od 1587 r. do śmierci w 1615 r. pracującego we Wrocławiu. W górnej części pomnika o wymiarach 270 cm na 170 cm
znajduje się nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb Heugel (matka Elisabeth von Domelau to zm. w 1576 r. Margarethe von Heugel und Pollogwitz). Sześć alabastrowych reliefów przedstawia następujące sceny: w centrum górnego panelu (między herbami) znajduje się temat ze Starego Testamentu - Mojżesz i miedziany wąż (wywyższenie węża). Pod nim cztery sceny rozdzielone wizerunkiem Chrystusa na krzyżu (z mosiądzu, pozłacany). Są to: po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej wygnanie z Raju i ofiara Abla. Na dole Jonasz wyrzucony przez wieloryba. Niżej na miedzianej tablicy (złocistej na czarnym tle) inskrypcja, która w wolnym tłumaczeniu brzmi:
W roku 1577, dnia 28 grudnia, w wieku 76 lat, zasnął w Bogu szlachetny, czcigodny i szanowany Pan Kaspar Heseler, tutejszy rajca. W roku 1589, dnia 3 stycznia, w wieku 75 lat, zmarła szlachetna, czcigodna i cnotliwa Pani Elżbieta, z domu von Domelau, jego wierna żona. Niech Bóg Wszechmogący raczy obdarzyć radosnym zmartwychwstaniem do wiecznego życia ich i nas wszystkich. Amen
Pierwotnie nad epitafium wisiała chorągiew i tarcza nagrobna. Brakuje również herbów. Co najmniej dwóch: Heseler i Domelau. Już w opisie z 1860. H. Luchs podaje: "Pomnik ten był wielokrotnie uszkodzony, zwłaszcza reliefy były uszkodzone (brakowało jeszcze 2 herbów, na przykład herbu Domlay), niedawno jednak został w dużej mierze odrestaurowany".
Tracza herbowa Siegmunda Puchera
Tarcza herbowa; Siegmund Pucher (zm. 1662)
Drewniana tarcza herbowa wisząca na lewo od drzwi wyjściowych z nawy południowej do kruchty. Herb Pucher oraz inskrypcja: "16 Ehrenged. Herren Sigmund von Pucher 62". Dotyczy Siegmunda Puchera (zm. 1662), który studiował we Frankfurcie nad Odrą i Lejdzie. Był właścicielem Radomierzyc. Tarcza wisiała kiedyś w kaplicy rodziny Pfinzing.
Tarcza herbowa Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau
Tarcza herbowa; Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau (zm. 1679)
Po drugiej stronie drzwi tarcza z herbem Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau (1616-1679). Był on wrocławskim kupcem odnoszącym w handlu sukcesy, które pozwoliły mu nabyć kilka majątków ziemskich. Przez 32 lata był rajcą i ławnikiem, w tym od 1677 r. aż do śmierci przewodniczącym rady, a tym samym starostą księstwa wrocławskiego. Znany jest jednak głównie jako niemiecki poeta, twórca poetyckiego stylu "galant".
Tarcza z herbem rodziny Eben
Tarcza herbowa rodziny Eben
Herb rodziny von Eben na balustradzie chóru nad południową nawą fary elżbietańskiej; umieszczony prawdopodobnie w związku ze współudziałem w finasowaniu budowy "wielkich organów" i przebudowy chóru (1750-1761). Koszt całości wyniósł 9946 talarów. Pierwszy przedstawiciel rodziny, Georg (1538-1576), przeniósł się do Wrocławia ze szwabskiego Memmingen w 1560 r. Osiągnął sukcesy jako hurtownik sukna; został pochowany w farze elżbietańskiej w pobliżu ambony (płyta nagrobna 55).
Kaplice w nawie południowej
Kaplice zgodnie ruchem wskazówek zegara, poczynając od południowego wschodu, czyli pierwszej kaplicy na prawo od ołtarza.
Kaplica rodziny Sauermann (I)
Pierwsza kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr I na planie u dołu strony). Przypuszczalnie powstała w pierwszych latach XV w. i miała wezwanie św. Andrzeja, od drugiej połowy XV wieku należała do rodziny Sauermann (Sauerman, Sawermann, Sawormann Saurmannn, Saurman, Freiherren oder Grafen von Sauerma (Saurma). Od 28 września 2014 r. jest kaplicą Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Rodzina Sauermannów przez ok. 100 lat była ważną patrycjuszowską rodziną we Wrocławiu. W latach 1486-1577 pięciu jej członków było wielokrotnie rajcami i ławnikami, a trzech z nich nawet starszymi (seniorami) rady, czyli stali na czele miasta i jednocześnie księstwa wrocławskiego. Pochodzili z miasta Gefress w Górnej Frankonii. Ok. 1450 r. Sebald Sauermann starszy osiadł we Wrocławiu i w 1466 r. otrzymał prawa miejskie. Sauermannowie z sukcesami zajmowali się handlem dalekosiężnym, potem również transakcjami kredytowymi i działalnością menniczą, dochodząc do znacznego bogactwa. Rozrodzili się na kilka gałęzi. Jak wiele rodzin patrycjuszowskich inwestowali w dobra ziemskie, uzyskiwali tytuły szlacheckie i w końcu przenieśli się ostatecznie do swoich majątków, stając się ziemianami. W kaplicy według stanu na listopad 2022 jest tylko jedno stare epitafium. To upamiętnienie Konrada Sauermanna (Kunrath Saurman) zm. 1561.
Epitafium Konrada Sauermanna
Kaplica rodziny Heugel (II)
Druga kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr II na planie u dołu strony).
Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim
Epitafium Christopha Kraffta (ur. 1484) i jego żony Anny Biedermann (zm. 1557)
Katastrofa budowlana w farze elżbietańskiej; ilustracja w Illustrirte Zeitung (Nr 756, 26 Dezember 1857)
Pierwszy zabytek od lewej na wschodniej ścianie kaplicy to marmurowa tablica z inskrypcją łacińską, której tłumaczenie brzmi:
Krzysztofowi Krafftowi poczciwemu obywatelowi tej Rzeczpospolitej, który żył w niej ponad 77 lat, oraz Annie z Bidermannów, ukochanym rodzicom. Ich potomkowie. Tutaj, szanowani i kochani przeze mnie po wieczne czasy, spoczywają rodzice. Krzysztof ojciec i Anna matka. Przy grobie których, dla ich pamięci kamień ten kładę radując się, że ich dusze połączone z Chrystusem są obecne w Bogu. Wspaniały dzień Pański odrodzi ich cielesność i obdarzy radościami życia z wiary zrodzonymi. Jan Crato, doktor sztuki medycznej, zatroszczył się, by zostało wykonane i położone w roku Pańskim 1557. (Zamiast tablicy pamiątkowej zniszczonej przez wiek, wrocławscy lekarze kazali wykonać tę w 1858 roku.)
Tablicę ufundował więc rodzicom w 1561 r. syn, humanista, lekarz nadworny trzech cesarzy, podniesiony do stanu szlacheckiego Johann Crato (1519-1585). Jego własne wspaniałe epitafium znajduje się w tym samym kościele na 2 filarze w nawie północnej. Pamięć o jego sławie i wzorcowej postawie lekarza spowodowała, że w trakcie gruntownej renowacji kościoła przeprowadzanej w latach 1856-1858 w związku z przygotowaniami do obchodów jego 600-lecia wrocławskie środowisko lekarskie ufundowało replikę tablicy zniszczonej zębem czasu (w trakcie remontu 29 października 1857 r. wydarzyła się katastrofa budowlana). Oryginalne epitafium wisiało na południowej zewnętrznej ścianie kościoła, przy prezbiterium. Obok niego była podobna tablica, z tego samego 1557 r., którą Johannes Crato poświęcił pamięci córek: Anny i Anny Marii. Jej replikę również sfinansowali wrocławscy lekarze w 1857 r.
Przodków lekarza trzeba zaliczyć do tzw. miejskiego pospólstwa, czyli warstwy posiadającej w odróżnieniu od plebsu obywatelstwo miasta, ale odsuwanej przez patrycjat od współudziału w rządzeniu nim. Byli to rzemieślnicy, drobniejsi kupcy, kramarze. Znamy dwa pokolenia Krafttów przed Johannesem. I ojciec Christoph (ur. 1484, a data śmierci nieznana), i dziadek Marcus (1460-1522) handlowali śledziami. Marcus pracował (dorabiał?) też w Sukiennicach, pełniąc prawdopodobnie funkcję posłańca, a w końcu dostał posadę w Streichgadenamt (krajalni sukna). Prawo do cięcia sukna z bel i sprzedawania go mieli tyko właściciele 40 stoisk (komór) w Sukiennicach. Były w nich 42 komory. 40 zajmowali właśnie hurtowi handlarze suknem. Ich sukces finansowy zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno jego importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład wrocławskich rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z kupców posiadających stoiska w Sukiennicach, czyli monopol na handel suknem (Gewandschneiderzy, grosiści). Dwa pozostałe pomieszczenia to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia (Streichgadenamt). W tej ostatniej udało się uzyskać miejsce pracy Markowi Krafftowi, a po jego śmierci, zastąpił go Krzysztof Krafft. Tkaniny były tu rozciągane, czyli mierzone, sprawdzane i oficjalnie pieczętowane.
Epitafium heraldyczne Lorenza von Heugel
Na zachodniej ścianie kaplicy Heugelów wisi epitafium heraldyczne cesarskiego radcy Lorenza von Heugel (zm. 1583). Inskrypcja wspomina też jego żonę Annę von Kromayer (zm. 1612). Małżeństwo zawarli w 1563 r. Sześcioro z ich dzieci dożyło dorosłości (3 córki i 3 synów).
Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego
Kaplica rodziny Pfinzing (III)
Trzecia kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr III na planie u dołu strony)
Fragment nagrobka Sebalda Hubera
Mosiężna płyta z nagrobka Sebalda Hubera
Południowa ściana kaplicy. Mosiężna płyta z kamiennego nagrobka (płyty) Sebalda Hubera zm. 1504. Zmarły w wieku 46 lat Huber był lekarzem, mężem Anny z patrycjuszowskiej rodziny Sauermann. Herby Huber i Sauremann. Małżeństwo miało też w farze elżbietańskiej epitafium, znajdujące się teraz w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Kaplica rodziny Dumlose (IV)
Kaplica rodziny Dumlose (św. Wawrzyńca), aktualnie Najświętszego Sakramentu ((nr IV na planie u dołu strony). Większa niż pozostałe kaplice. Przedłużona na południe o poligonalnie zamknięte przęsło i szersza, gdyż razem z leżącą po północnej stronie kaplicą Restisów (XVI) są szerokości przęsła pseudotranseptu. Budowana prawdopodobnie w latach 80. i 90. XIV w. W 1393 r. jej fundację przez Dytwina Dumlose zatwierdził papież. Rodzina Dumlose była przez kilkadziesiąt lat bardzo znacząca we Wrocławiu. Między 1335 a 1415 r. pięciu kolejnych Dumlosych zasiadało w radzie i ławie, jeden z nich był nawet starszym (seniorem) rady (Paweł w 1353 r.). Potem rodzina zniknęła z dokumentów. Prawdopodobnie wymarła. Na dwóch zwornikach sklepienia kaplicy umieszczony jest herb Dumlose (fot., fot.) Dytwin Dumlose w testamencie przekazał dysponowanie kaplicą przysiężnikom [1] gildii kupców (kumpanie).
Ściana wschodnia
Kaplica Dumlosych
Epitafia i płyty nagrobne na wschodniej ścianie kaplicy (na lewo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.
Mosiężna płyta z nagrobka Fryderyka Schilligna młodszego z Krakowa (Fridericus Schilling junior de Cracovia) zm. 11.12.1501.
Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny Krappe pochodząca z nagrobka Hansa Krappe starego (zm. 1497). Herby z nim związane (wieloletni rajca i ławnik) znajdują się też w Izbie Seniora Rady w Ratuszu oraz na epitafium Krappów z ok. 1517 r.
Mosiężny herb Klose z płyty nagrobnej; XVII w?
Gotycka konsola z końca XV w. z tarczą na froncie z gmerkiem Krappe; pierwotnie w kaplicy Krappów.
Achacy (Achatius, Achaz) von Haunold (ur. po 1478, zm. 6.1.1532). Wrocławski kupiec, przedsiębiorca, polityk. Przez wiele lat senior rady miasta i tym samym starosta księstwa wrocławskiego. Za jego rządów w mieście zwyciężyła reformacja, której Achacy był gorącym zwolennikiem i obrońcą przed nowym, habsburskim, władcą.
Epitafium Johanna Götz und Schwanenfliess (1600-1677) powstałe w 1670 r. Wieloletni senior wrocławskiej rady miejskiej, radca cesarski. Za zasługi został uhonorowany nadaniem mu i jego rodzinie kaplicy (mówi o tym inskrypcja na epitafium). Wcześniej była to kaplica Sauermannów, pierwsza w nawie południowej i w niej wisiało epitafium do II wojny światowej.
Tarcza z herbem Krappe. Pochodzi z nieistniejącej kaplicy Krappów i jest związana z Hansem Krappe (zm. 1517) jako fundatorem ołtarza. Napis na szarfie: 1505 lub 1507 hans krap.
Tarcza z herbem Schaf z płyty nagrobnej Samuela Schafa (zm. w 1652), rajcy i ławnika. Jego epitafium było (jest?) w kaplicy X (kaplica rodziny Smedchin - kruchta pn.-zach.).
Epitafium zmarłej w 1622 r. Anny von Näfen und Obischew z domu Dihren von Schenaw.
Posadzka
Trzy płyty nagrobne w kaplicy Dumlosych, należące do członków rodziny
NN Dumlose; być może należała do Jana Dumlose, męża Anny (tablica trzecia). Jan (Hans Dumlose) był bratankiem Dytwina, kupcem.
Dytwin Dumlose (Dietwin, Dytwinus Dumelos(z)) (zm. 1405). Wieloletni ławnik i rajca. Był fundatorem kaplicy (fundacja zatwierdzona przez papieża w 1393) wybudowanej w latach 1380-1390.
Ściana zachodnia
Zachodnia ściana kaplicy (na prawo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.
Tarcza herbowa, herb Haunold II. Według inskrypcji Johanna von Haunoldt und Rumberg. Chodzi prawdopodobnie o Johanna żyjącego w latach 1557-1617. Studiował w Lipsku, był jak przodkowie kupcem. Od 1496 r. do śmierci na przemian ławnik lub rajca.
Epitafium Melchiora Schlechta (zm. 1686). Był rzeźnikiem. Od 1665 do 1686 na przemian ławnik i rajca. Zawsze na ostatnim rzemieślniczym miejscu.
Tarcza herbowa Johanna Heinricha Schmidta von Schmiedefeldt (13 V 1624 - 31 VIII 1673, pochowany 1 X 1673 w farze elżbietańskiej). Właściciel Mąkoszyc (pow. brzeski), Solników (pow. wrocławski), Minkowskich (pow. namysłowski).
Drewniane epitafium Ananiasza Webera (zm. 26 I 1665) z jego portretem na blasze. Teolog protestancki, pastor w Lipsku i w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Profesor gimnazjum. św. Elżbiety.
Epitafium Johanna Frimela (Johannes Frimelus) (2 XI 1606 - 28 stycznia 1660). Teolog ewangelicki, pastor w św. Elżbiecie i nauczyciel w gimnazjum elżbietańskim.
Kruchta południowa (V)
Na wschodniej ścianie kruchty wiszą dwie tablice z napisami wykonane przez Bonaventurę Röslera.
Tablica z inskrypcją o zarazie w 1568 r.
Ściana wschodnia (na prawo do wejścia) z dwiema tablicami inskrypcyjnymi i skarbonką
Tablica z inskrypcją dotyczącą zarazy
Na wschodniej ścianie południowej kruchty (na prawo do wejścia z zewnątrz) tablica inskrypcyjna dotycząca zarazy w 1568 r. Autorem treści był kartograf, nauczyciel w Gimnazjum Marii Magdaleny Martin Helwig, a inskrypcję wykonał Bonaventura Rösler nauczyciel w Gimnazjum Elżbietańskim, ceniony twórca inskrypcji w kamieniu i brązie. Opis i tłumaczenie w artykule Inskrypcja o zarazie w 1568 r.
Tablica z prośbą o jałmużnę
Inskrypcja w 12 językach zachęcająca do dawania jałmużny
Część napisu w języku polskim - dolna sekcja
Skarbona
Długa prostokątna (209 cm x 79 cm) wapienna tablica z inskrypcją w 12 językach zachęcającą do dawania jałmużny. Ostatnia sekcja (u dołu z prawej) jest w języku polskim. U dołu skarbona, do której pod wpływem napisu mieli odwiedzający świątynię ofiarować jałmużnę ubogim. Ciekawe, że teraz to atrapa bez otworu na wkładanie pieniędzy. W prawym dolnym roku widzimy litery B.R.S.S.F. czyli Bonaventura Rösler Sculpsit Sibi Fecit Bonaventura Rösler wykonał to osobiście). Był on m.in. twórcą drugiej inskrypcji w tej kruchcie, inskrypcji w wejściu do zachodniej kruchty czy inskrypcji na epitafium Andreasa Hertwiga.
Kaplica rodziny Uthmann (VIII)
Kaplica Uthmannów, kaplica Świętej Trójcy. Ostatnia kaplica przy nawie południowej. Powstała prawdopodobnie w poł. XIV w. Nie wiadomo, kiedy stała się rodzinną Uhrmannów. Rodzina o tym nazwisku pojawiła się we Wrocławiu ok. 1450 r.
Ściana wschodnia
Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz z 1545 r.
Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz (zm. 1550). Pochodził ze Lwówka. Obywatelstwo Wrocławia uzyskał w 1494 r. Kontynuował tu tradycje rodzinne handlu suknem. Zyski inwestował w posiadłości ziemskie. Nabył m.in. Smolec (1514) i dołożył do nazwiska "und Schmolz". Od 1514 r. zasiadał do końca życia w radzie i ławie, pełniąc ważne funkcje.
Mikołaj von Uthmann und Schmolz (zm. 1550) i naprzeciw niego członkowie rodziny, w tym trzy żony, stąd u dołu cztery herby. Epitafium ufundował sobie w 1545 r., a potem rodziły się jeszcze dzieci i trzeba było dodawać je na płaskorzeźbie. W końcu liczba osób na epitafium urosła do 28.
Ściana południowa
Herb Schilling, mosiądz, z kamiennej płyty nagrobnej. Być może koniec XV w.
Mężczyzna z buławą, pod nim 3 drabiny pionowo. Niezidentyfikowany mosiężny herb z kamiennej płyty nagrobnej, być może XVI w.
Inskrypcja z epitafium Hansa Uthmana (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej widoczna inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Był on synem kupca i ławnika Hieronima oraz Katarzyny von Banke. Mąż Anny Hirsch von Kaltenbrunn, która wniosła mu Olbrachtowice. Właściciel Jagodna. Płaskorzeźba Zmartwychwstanie również się zachowała ale znajduje się na zachodniej ścianie kaplicy Rehdigerów.
Mosiężna płyta z nagrobka z niezidentyfikowanym herbem, możliwe Hertwig. Być może XVII w.
Ściana zachodnia i posadzka
Epitafium Johanna Christopha Neumanna (zm. 1734) i jego żony Anny z domu Scholtz. Neumann urodził się w Legnicy w 1661 r. W 1690 r. zamieszkał we Wrocławiu i w tym samym roku zawarł małżeństwo. Był kupcem. Kierował też wrocławskim urzędem jałmużniczym. Mieli z Anną 3 synów, żaden nie przeżył ojca. Kamienny pomnik z portretami, uznawany za dzieło schyłkowego rokoka wykonał Franz Joseph Mangoldt.
Płyta nagrobna N.N. Kirsten (herb u dołu) i być może jeszcze jednej osoby (zarys herbu w górnej części).
Herb Kirsten z płyty nagrobnej N.N. Kirsten.
Kaplica rodziny Rehdiger (XII)
XII kaplica na planie (fot. 1 na dole strony), współcześnie, od 4 września 2011, kaplica Kresowian św. Andrzeja Boboli.
Zmartwychwstanie. Fragment epitafium Hansa Uthmana (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Ta ostatnia część również się zachowała i jest teraz na południowej ścianie w kaplicy Uthmannów. Dzieło przypisywane jest Friedrichowi Grossemu starszemu (1740-1788).
Filary w nawie południowej
Filary w nawie kolejno, poczynając od wschodu (ołtarza)
Filar 2
Konsola gotycka z herbem (gmerkiem) w tarczy.
Epitafium Jerzego Kirchenpauera (zm. 1605) i jego żon: Magdaleny Rothe (zm. 1578) oraz Marii Pucher.
Filar 3
Epitafium Baltazara Schnabla
Epitafium Baltazara Schnabla i jego dwóch żon
Baltazar Schnabel (1558 - 15 III 1631), kupiec przybyły do Wrocławia z Nördlingen w Szwabii. Epitafium jego i dwóch żon (Zuzanna (Susanna) z domu Schreiter i Zuzanna (Susanna) z domu Haunold) ufundowane w 1652 r. przez synów Baltazara i Daniela.
Epitafium Andrzeja Dudycza
Epitafium Andrzeja Dudycza
Epitafium Andrzeja Dudycza (1533-1589). Węgierski szlachcic pochodzenia chorwackiego, polski indygena, humanista, dyplomata cesarski, pisarz, katolicki biskup Kninu i Peczu, potem działacz reformacyjny braci polskich i braci czeskich. Po 1576 r. mieszkał głównie we Wrocławiu i tu zmarł.
Filar 4
Od lewej: epitafium Daniela von Schillinga (zm. 1563) oraz Johanna Christopha Meyera (zm. 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul (zm. 1745).
Epitafium Daniela von Schillinga (zm. 1563) i jego dwóch żon: zm. w 1557 r. Hedwig z d. Rehdiger i zm. w 1565 r. Apolonii z d. Reichel (herby układzie: Rehdiger, Schilling, Reichel). Daniel to urodzony w Krakowie wrocławski kupiec. Studiował w Krakowie i w Wittenberdze. Odnosił sukcesy handlowe, inwestował w nieruchomości. Był założycielem wrocławskiej linii rodziny, której przedstawiciele od następnego pokolenia weszli do rady miejskiej. Epitafium wykonał ok. 1565 r. Hans Fleiser (zw. Gruyter), który przybył do Wrocławia z Nijmegen. Charakterystyczna ornamentyka w duchu niderlandzkiego manieryzmu stała się właśnie modna we Wrocławiu, wcześniej niż w innych regionach Europy.
Epitafium wrocławskiego kupca Johanna Christopha Meyera (6 II 1692 - 27 XI 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul (Paulin) (31 I 1694 - 20 VI 1745). Dzieło Johanna Albrechta Siegwitza z 1749 r. Małżonkowie pobrali się w 1723 r. Mieli trzy córki, które ufundowały im epitafium. Inskrypcja: Durch ungeheuchelte Gottesfurcht, aufrichtige Menschenliebe u. treue Vorsorge vor geliebte Kinder wohlferdientes Denkmahl welches dem weiland Tit. Herrn Johann Christof Myer, vornehmen Kauf und Handelsmannes in dieser Königl. Haupt-Stadt Bresslau u desselben durch 22 Jahr werthgeachten Ehe-Gattin Tit. Frauen Susanne Christiana gebohrene Paulin durch die auch nach beyder Tode nie aufhörende kindliche Liebe dreyer Töchter errichtet worden.
Epitafium Johanna Christopha Meyera i jego żony Susany Christiany z d. Paul. Fot. z pocz. XX w. Widoczne połączone portrety małżonków obwiedzione przez pożerające własne ogony węże (symbol Wieczności). Podłożem jest marmurowa tablica z z roccailową bordiurą przechodząca strzelisty obelisk z inskrypcją zwieńczony naczółkiem z Geniuszem Śmierci (rozpaczające putto). Poniżej uskrzydlony Chronos z kosą - personifikacja czasu i personifikacja Prawdy (Veritas, gr. Aletheia).
Filar 5
Powstałe w 1508 r. epitafium Sebalda Saurmana (zm. 1508). Wykonane z piaskowca przedstawia Opłakiwanie Chrystusa. Na dole klęczy zmarły i jego rodzina: po prawej stronie, jak zawsze, głowa rodziny, Sebald Saurman, z 14 synami; naprzeciwko po lewej stronie 8 żeńskich członków rodziny. Sebald urodził się ok. 1425 r. we frankońskim Gefrees. Obywatelstwo Wrocławia otrzymał w 1466 r. Zajmował się handlem dalekosiężnym przyprawami, barchanem, płótnem, jedwabiem i papierem. Był wieloletnim rajcą i ławnikiem.
Kamienne renesansowe epitafium Simona Ashelma (zm. 1559). Przybysz z Saksonii. Odniósł we Wrocławiu sukces jako kupiec. Był przez 17 lat rajcą oraz ławnikiem. W 1542 r. został nobilitowany do czeskiej szlachty. Żonaty z pochodzącą z Krakowa Elisabeth von Schilling (mosiężne herby Ashelm i Schilling). Nie mieli dzieci, ale w mieście osiedlili się też inni członkowie rodziny Ashelm. Epitafium uważane za najwcześniejszy przykład zastosowania rollwerku we Wrocławiu.
Filar 7
Epitafium Josepha Rindfleischa (1534-1598) i tarcza herbowa Georga Hermanna von Schweinitz and Crain (1602–1667).
Epitafium Josepha Rindfleischa (1534-1598) i jego żon. Brakuje znajdującego się w środku obrazu na miedzianej blasze. Przedstawiał on powitanie Jakuba i jego synów w Egipcie przez Józefa. U dołu obrazu klęczy rodzina. Po lewej widza Josef i jego 4 synów, po prawej 3 żony z 4 córkami. Herby: Rindfleisch i matczyny Monau, niżej babki ojczystej Banke i babki macierzystej Ungeraten; niżej żon: I Magdaleny von Morenberg, II Magdaleny von Artzat i III Justyny Lindner ale przy którejś renowacji (1860?) omyłkowo namalowano herb Pucher (ten najniżej).
Tarcza herbowa Georga Hermanna von Schweinitz und Crain (1602–1667), komendanta wojskowego Wrocławia od 1663. Notka biograficzna tutaj.
Filar 8
Drewniane epitafium Caspara Feldnera (zm. 1646). Pod przedstawiającym Ukrzyżowanie alabastrowym reliefem inskrypcja na blasze: Roku 1646, dnia 21 lutego zasnął w Panu w wieku 47 lat czcigodny Kaspar Feldner, urodzony w Lwówku na Śląsku, tutejszy obywatel i handlowiec. Z małżeństwa z Rosiną z domu Kauerhasin dzięki łasce Bożej spłodził 7 synów i 1 córkę. Leży w tej hali, pochowany pod numerem 80. Niech Bóg będzie dla niego łaskaw.
W 1560 r. radca cesarski Andreas Hertwig zamówił swoje epitafium. Nie zamierzał jeszcze umierać ale wypadło pochwalić się niedawno udostojnionym herbem (w 1557 r.). Zachowała się tylko tablica z inskrypcją prawdopodobnie autorstwa Bonaventury Röslera (u dołu z prawej znajduje się monogram) oraz herb. Górna część została zniszczona podczas montowania drewnianej empory (1672-1672). Była to smukła arkada, w której było umieszczonych 5 alabastrowych reliefów ze scenami historii Nabala i Abigail. Twórcą był prawdopodobnie Hans Fleiser (Gruyter). Caspar był doktorem obojga praw, radcą Królewskiej Kamery Śląskiej. Dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Polyxeną de Corona z Padwy miał troje dzieci. Druga żona, Lukrecja z d. Huber, wniosła mu po swoim pierwszym mężu Jakubie Bonerze zamek w Wojnowicach. Zmarł w 1575 r. W testamencie przekazał swój prawniczy księgozbiór bibliotece fary magdaleńskiej.
Tarcza herbowa Adama Wentzela von Reichell und Schmoltz (1627-1668). Ławnik w latach 1653-1660, od 1661 r. do śmierci rajca. 13 członek władz Wrocławia w rodzinie Reichelów.
Nawa północna
Wejście do zachodniej kruchty
Tablica inskrypcyjna z 1568 r. autorstwa Bonaventury Röslera. Umieszczona we framudze drzwi wejściowych, po lewej stronie. Marmurowa o wymiarach 109 na 67 cm ze zwieńczeniem w formie trójkąta, w którym krótka inskrypcja (Psalm 89). Pod nim główny tekst w dwóch kolumnach czyli długi wiersz w jeżyku niemieckim ozdobną czcionką. Możliwe, że jego autorem jest sam twórca inskrypcji czyli Rösler. Podobnie jak w wypadku niewielkiej tablicy w kruchcie południowej dotyczy epidemii dżumy w 1568 r. i powstała prawdopodobnie w czasie jej trwania, a na pewno pod wpływem emocji z nią zawiązanych. "Jest pięknym świadectwem poetyckiego talentu i gorącej wiary autora." Pod spodem znowu krótka inskrypcja na całej szerokości tablicy będąca cytatem z Ozeasza. Opis i tłumaczenie w sekcji artykułu Tablica inskrypcyjna z 1568 r. w wyjściu do północnej kruchty fary elżbietańskiej.
Filary w nawie północnej
Filar 2 N
Epitafium Johanna Crato von Krafftheim
Epitafium Johanna Crato von Krafftheim (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585)
Herb Johanna Crato von Kraffteheim podniesionego do dziedzicznej czeskiej szlachty przez cesarza Ferdynanda I w 1563 r.
Scena Sądu Ostatecznego autorstwa Gerharda Hendrika.
Herb Marii Scharff von Werth
Na drugim filarze w nawie północnej epitafium Johanna Crato (Cratona) von Krafftheim (Crafftheim) (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585). Johann był wybitym lekarzem wywodzącym się z wrocławskiej plebejskiej rodziny Krafftów. Od 1560 r. do 1580 r. sprawował funkcję osobistego lekarza trzech kolejnych cesarzy z rodu Habsburgów: Ferdynanda I, Maksymiliana II i Rudolfa II. Pomnik ufundowany przez syna powstał ok. 1588 r. Zadziwia wirtuozerią techniczną przypominającą wyrób jubilerski. Główna scena to rzeźbiony w alabastrze relief Sąd Ostateczny. Niżej klęczy zmarły ze swoim synem Johannisem Baptistą, a naprzeciw zmarła żona Maria (pierwsza z prawej) z również już zmarłymi córkami Anną i Anną Marią oraz prawdopodobnie żona syna Anna von Heugel. Na samej górze herb Crato otrzymany przez Johanna od cesarza, a na dole herb żony Scharff.
Epitafia i płyty nagrobne na zewnątrz fary elżbietańskiej
Wieża
Elewacja północna
Północna elewacja kościoła garnizonowego we Wrocławiu, czyli ta od strony ul. Świętej Elżbiety, poczynając od wschodu, czyli od ul. Odrzańskiej.
Elewacja wschodnia
Od ul. Odrzańskiej; dwa epitafia znajdują się na skrajach.
Epitafium zm. w 1496 r. Urszuli Hemmerdey z domu Rindlfeisch, żony zm. w 1500 r. Henryka Hemmerdey
Epitafium zm. w 1535 r. kupca Piotra Rindfleischa
Ten artykuł jest w fazie tworzenia
Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety
1. Rzut poziomy kościoła: liczby rzymskie to kaplice.
2. Luchs, rzut poziomy kościoła: liczby rzymskie to kaplice, pogrubione liczby arabskie to filary.
Literatura
Epitafia i płyty nagrobne w farze elżbietańskiej
- Czechowicz Bogusław. Nagrobki późnogotyckie na Śląsku. Wrocław: 2003.
- Dobrzeniecki Tadeusz. Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa: 1972
- Braune Heinz, Kloss Ernst, Wiese Erich. Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters : kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926. Leipzig: 1929. (cBW 41)
- Burgemeister Ludwig, Grundmann Günter. Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2. Breslau: 1933. (cBW 5)
- Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław, 2016. (cBW 20)
- Kaczmarek Romuald. Rzeźba architektoniczna XIV wieku we Wrocławiu. Wrocław: 1999. (cBW 23)
- Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. Zarys katalogu. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku III. Poznań-Wrocław: 1990, s. 87-118 (cBW 27)
- Luchs Hermann. Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche. Breslau: 1860 (cBW 17)
- Lutsch Hans. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau. Breslau: 1886. (cBW 51) (1 Rheinländischer Fuß = 313,85 mm łokieć = 2 o 1/8 stopy = 666,8 mm)
- Łobodzinska Patrycja. Pamięć umiejscowiona. Rekonstrukcja wyposażenia i topografii artystycznej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w latach 1350-1525. Poznań: 2018. (cBW 24)
- Mandziuk Józef. Katalog ruchomych zabytków stuki sakralnej w archidiecezji wrocławskiej. Tom I. Wrocław: 1982.
- Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd I. Alphabetisches Register. Breslau: 1870 (cBW 50a)
- Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd II. Chronologisches Register. Breslau: 1870 (cBW 50b)
- * Sztuka Wrocławia. Broniewski Tadeusz, Zlat Mieczysław red. Wrocław: 1967.
Mieszczanie
- Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt. Red. Markgraf H., Frenzel O. Codex Diplomaticus Silesiae T.11. Breslau: 1882.
- Goliński Mateusz. Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 1: 1345-1420. Wrocław: 2011.
- Goliński Mateusz. Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 2: 1421-1500. Wrocław: 2015.
- Jujeczka Stanisław, Kupeć Krzysztof. Urzędnicy miejscy Legnicy do 1740/1741 roku. Toruń: 2012.
- Jurek Tomasz. Obce rycerstwo na Śląsku. Poznań: 1998.
- Pfeiffer Gerhard. Das Breslauer Patriziat im Mittelalter. Leipzig: 1929.
- Klose Samuel Benjamin. Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens herausgegeben von Gustav Adolf Stenzel. Breslau 1847.
- Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 1 (A-F). Dortmund: 1986.
- Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 2 (G-K). Dortmund: 1987.
- Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 3 (L-R). Dortmund: 1988.
- Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 4 (S-U). Dortmund: 1990.
- Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 5 (V-Z). Dortmund: 1991.
- Schellenberg Alfred. Schlesisches Wappenbuch. Bd. 1. Görlitz: 1938. (cBW 46)
- Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz. Teil 2. Nürnberg: 1890.
- Sinapius Johan. Des Schlesischen Adels Anderer Theil Oder Fortsetzung Schlesischer Curiositäten. Leipzig und Breslau: 1728.
- Stein Rudolf. Der Rat und die Ratsgeschlechter des alten Breslau. Würzburg: 1963.
___
- Historia Śląska. Tom I do roku 1763. Część II od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w. Red. Maleczyński Karol. Wrocław: 1961.
- Kębłowski Janusz. Marmurowe płyty nagrobne Stanisława Sauera i Henryka Rybischa we Wrocławiu. Ze studiów nad renesansową rzeźbą na Śląsku Biuletyn Historii Sztuki Tom 21 ( 1959), Nr 2, s. 234-236. (cBW 47)
- Oszczanowski Piotr. O dwóch rzeźbach z początku wrocławskiego renesansu. Na marginesie twórczości Andreasa Walthera. Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, 4(26), s. 91-99. (cBW 48)
- Białostocki Jan. Kompozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI wieku W: tegoż, Symbole i obrazy. T. 1, Warszawa 1982, s. 200-213.
- Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 26)
- Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 27)
- Kębłowski Janusz. Renesansowa rzeźba na Śląsku 1500-1560. Poznań 1967.
- Kębłowski Janusz. Nagrobki gotyckie na Śląsku. Poznań: 1969. (z)
- Kębłowski Janusz. Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku.. Poznań: 1970. (z)
- Wiesiołowski Jacek. Pozycja społeczna artysty w polskim mieście średniowiecznym. W: Sztuka i ideologia XV wieku. Warszawa: 1978, s. 67-78.
Przypisy
- ↑ Przysiężnik (geswornin, Geschoworenr, iurati) to odpowiednik starszego cechu. Zgodnie ze statutem (5 luty 1339) głównym zadaniem przysiężników było rozsądzanie sporów w sprzysiężeniu (gildii). Wybierani na rok. Przewodzili obradom zwoływanych przez siebie zebrań. Mieli prawo dopraszać do gildii kobiety handlowców (koufmanyn).
