Chronostychy

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Roboty.jpg Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.

Chronostych, chronogram (z gr. chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać na barokowych budowlach, również na cokołach wolno stojących barokowych figur. W ten sposób prezentowana jest data związana z obiektem, najczęściej data jego powstania. Poniżej znajdują się teksty, opisy, wyliczenia i w miarę możliwości tłumaczenia chronostychów znajdujących się na figurach i detalach architektonicznych.

Nepomuceny

Bronów

Tablica z figury Jana Nepomucena wystawionej 'z serca' ku pamięci 'wyjątkowego nauczyciela' o nazwisku Rudolphus Matthuschka et Toppeltschan (jest ktoś taki - Mattuschka von Toppolczan, Rudolf, svobodný pán, 1669-1725, autor dysertacji prawniczej). Mamy w tekście 2 chronostychy - 2 daty (pierwszy – przed nazwiskiem, drugi – po). W obu przypadkach wychodzi 1731.

Dzierżoniów

Jest rzymska piątka niżej pod inskrypcją, na zdjęciu jej nie widać. Dodatkowo J jest powiększone, więc liczy się za 1

Lanskroun, Czechy

qui in me considis non erubescet - ty, który we mnie ufasz, nie będziesz się wstydził - 1714

Maniów Wielki

Przód Tył

PROTOTYPON
VENERARE VIRI
QVI VIXIT IN
ORBE
SI SEQ VERIS
RECTVM CRE
DE TENEBIS
ITER

HONORI ET VE
NERATIONI
SANCTI IOANNIS
NEPOMUCENI
EREXIT PIETAS
EX ASSEPEREN
NITER DEVOTI
SERVI

C F R
Par

Na czołowej i tylnej stronie górnej części widnieją łacińskie inskrypcje zawierające chronostych z datą fundacji, którą należy odczytać jako rok 1752, oraz wzmianką o fundatorze. Data 1752 powtarzana jest za przedwojennymi publikacjami niemieckimi, ale z wątpliwościami, gdyż liczącym nie chcą się do takiej liczby zsumować wyróżnione litery, albo inna data wychodzi z napisu z przodu i z tyłu. W tabelce przedstawiającej chronogram zostały wyróżnione litery (pogrubione), te same, które są wyróżnione w inskrypcji (fot. 5 i 6). Nieporozumienia wywołują litera "Y" w słowie PROTOTYPON na przedniej inskrypcji (wyróżniona niebieskim kolorem) oraz "U" w słowie NEPOMUCENI, również wyróżniona niebieskim kolorem. Po zliczeniu cyfr rzymskich z przedniej inskrypcji bez uwzględnienia "Y" wychodzi 1750. Taką datę podaje Ewa Grochowska-Sachs, pomijając milczeniem wyróżnioną przez twórcę inskrypcji, tak jak inne litery, które należy wziąć pod uwagę[1] (fot. 5). Należy zważyć, że barokowy chronostych to rodzaj łamigłówki dla odczytującego, ale przede wszystkim dla układającego inskrypcję. Mistrzowie tej zabawy, jak pochodzący ze Lwowa Michał Boym, jezuicki misjonarz na Dalekim Wschodzie i wysłannik cesarza Chin do papieża, a jednocześnie botanik, w swym dziele Flora sinensis (Flora Chin) zadedykowanym Leopoldowi I w każdym wierszu potrafił umieścić datę koronacji swego mecenasa na króla Węgier (1655). Niektórzy umieli zakodować datę w wierszu jednocześnie za pomocą chronostychu i innej modnej wówczas formy tzw. kabalistycznego zapisu dat. Nie wszyscy byli jednak tak biegli w dopasowywaniu odpowiednich słów z potrzebnymi literami i układaniu ich w logiczny ciąg. Często uciekano się do sztuczek polegających na traktowaniu jako cyfr rzymskich liter, które nie są z nimi identyczne. Literę "U" przypisano właściwie na stałe w chronogramach do cyfr rzymskich, pisząc ją jako "V" czyli 5. Gdy twórcy brakowało weny, posuwał się do podciągania innych liter, oczywiście wyróżniając je wówczas jak inne mające dać wynik w postaci daty. Tak jest z "Y" w PROTOTYPON. Zostało wyróżnione, aby wyszła odpowiednia data. W tym wypadku górne kreski litery należy czytać jak "I I" czyli do 1750 należy dodać jeszcze 2. Tak twórca uzyskał datę 1752. Z tyłu też wychodzi 1752. Tu z kolei z jakiegoś powodu litera "U" w słowie NEPOMUCENI nie została zapisana jako "V" ani też wyróżniona. Bez niej wychodzi rok 1747. Dopiero gdy zgodnie z powszechną zasadą stosowaną w chronogramach potraktujemy ją jako "V", wychodzi również 1752. Nie wiadomo, skąd ten błąd. Mało prawdopodobne, że napis był ryty przez osobę układającą inskrypcję. Możliwe, że robiła to osoba nierozumiejąca, czym jest chronogram, a być może w ogóle niepiśmienna, odtwarzająca podany jej wzór. Możliwe też, że zniekształcenie nastąpiło podczas jakiejś konserwacji przeprowadzanej przez lokalnego rzemieślnika. Tylna inskrypcja jest zresztą i teraz mało czytelna (fot. 6). Niemniej przedstawione rozumowanie należy uznać za prawidłowe, gdyż jedynie ono pozwala na uzyskanie tego samego roku na obydwu inskrypcjach.

Pogalewo Małe

Bitte beil Gott in unserer noth vor untz verlassene kinder heiliger Ioann Nepomucene
'Święty Janie Nepomucenie, prosimy o wstawiennictwo u Boga dla nas, Jego zbłąkanych dziatek' - prawdopodobnie oddaje ducha tekstu I + I + I + I + V + V + V + V + L + I + D + I + L + I + I + M + V + C = 1733


Skałka

Skałka – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie wrocławskim, w gminie Kąty Wrocławskie

[V]enerat[I]on[I] [DIVI] [I]oann[I]s Nepo[MUC]en[I]
patron[I] s[VI] et prote[C]tor[I]s (1730)

Hanc stat[V]am
h[IC] p[I]e pro [VI]atore
Anton[I]us Ernest[V]s
[C]o[M]es [D]e Sternberg
ere[XI]t (1730)

Ścinawka Dolna

Ścinawka Dolna, gm. Radków, woj. dolnośląskie Posąg na postumencie stoi przed Domem Opieki Caritas. W 1893 r. hrabina Anna von Magnis ufundowała ten budynek pod wezwaniem śś. Aniołów Stróżów z przeznaczeniem na sierociniec.

Constans et viva recordatio mensis iulii in ao
Stałe i żywe przypomnienie lipca roku 1772.
C V I V C D I M I I V L I I 1772
Laus sit tibi Domine Conservatori vitae, et sanitatis in casu
Niech Ci będzie chwała, Panie, obrońco życia i zdrowia!
L V I I I D M I C V I V I I I I C V 1779

Trutnov, Czechy

Sancto Ioanni Nepomuceno Coronae Czechicae regio urbis Trutnoviae insigni protectori

Świętemu Janowi Nepomucenowi, szacownemu strażnikowi królewskiego miasta Korony Czeskiej, Trutnowa

Chronogram wskazuje datę 1730. sanCto IoannI nepoMVCeno Coronae CzeChICae C I I M V C C C C I C
regIo VrbIs trVtnoVIae InsIgnI proteCtorI I V I V V I I I I C I

Wierzbna

DIVo IoannI nepoMUCeno In perpLeXIs (nieczytelne) VVUrbna ereXI (nieczytelne).
D (500) + I (1) + V (5) + I (1) + I (1) + M (1000) + U czyli V (5) + C (100) + I (1) + L (50) + X (10) + I (1) + V (5) + V (5) + U czyli V (5) + X (10) + I (1) = 1701 Najstarsza w Polsce kamienna figura kamienna.

Wrocław przy kościele św. Macieja (Plac Nankiera)

sanCto
IoannI NepoMVCeno
teo serVato ConfessIonIs sIgILLo

eponte pragensI

In aqVas preCIpItato

qVI

honorantes se honorat

Inhonorantes Vero Inhonorat

pII CLIentes

VeneratIonIs ergo,

eXstrVXere

Świętemu Janowi Nepomucenowi, zrzuconemu do wody z praskiego mostu za dotrzymanie tajemnicy spowiedzi wznieśli ku chwale uniżeni czciciele (mniej więcej)
1723

Wrocław ul. Traugutta

W 2018 r. przeprowadzona została renowacja figury, tak jak poprzednia pod kierownictwem Joanny Marosik. Wyczyszczono kamień, wymienione zostały stare plomby i wypełnione ubytki. Uczytelniono też chronostych przez pomalowanie go. I tu powstał problem. Wyróżnione litery, będące jednocześnie cyframi rzymskimi, dają datę 1726, co podważa zgodne do tej pory, od Katalogu zabytków wrocławskich Hansa Lutcha wydanego w 1886 r., datowanie pomnika na 1729 r.

Można pokusić się o wyjaśnienie, biorąc pod uwagę skomplikowanie chronostychu jako poetycko chronologicznej łamigłówki. Zdarzało się, że dla uzyskania potrzebnej daty adaptowano litery spoza cyfr rzymskich. H mogło oznaczać w niektórych inskrypcjach dwie jedynki (II), a W dwie piątki (VV). Oczywiście wyróżniano je wtedy w napisie tak jak inne litery stanowiące chronogram. W chronostychu Nepomuka spod św. Maurycego oprócz liter-cyfr dających datę 1726 wyróżniona jest też litera T w wyrazie "Te". Daje to asumpt do hipotezy, że T zostało potraktowane jako 3 jedynki (III), jako że belka pionowa litery dzieli poziomą na dwie części. Takie rozumowanie ma podstawę w spostrzeżeniu, że żadna inna litera poza składającymi się w niepodważalny sposób na chronogram i wskazane T nie została wyróżniona wielkością. Aby umożliwić odczytanie daty, w chronostychu nie stawiano wielkich liter, poza wyróżnionymi, nawet na jego początku ani w imionach (por. Pogalewo Małe czy Świdnica). Inną przychodzącą na myśl hipotezą jest ta, że wyróżnione T jest skrótem od łacińskiego słowa tres - trzy. Niestety nie ma dokumentów źródłowych dotyczących fundacji, które potwierdzałyby datę. Dlatego rodzą się wątpliwości. W chronostychach nie wyróżniano liter poza składającymi się na chronogram, ale nie jest to "spisane prawo", które musimy uważać za bezwzględnie rozstrzygające. Paradoksalnie sama hipoteza o użyciu litery T, czyli spoza kanonu liter cyfr rzymskich, opiera się na spostrzeżeniu, że zasady układania chronostychów były nieraz w praktyce podporządkowywane rozwiązaniu kłopotów w układaniu wiersza. Trzeba więc przyjąć rozważenie możliwości, że litera T jest wyróżniona, pomimo że nie jest częścią chronogramu. Powodem może być, to że zaimek osobowy Te rozpoczęto wielką literą z szacunku dla osoby świętego i data to jednak 1726. Żadne z przytoczonych w przypisie sześciu źródeł, które w przeciągu ponad wieku podają zgodnie datę 1729, nie przytacza treści chronostychu. jeżeli wspominają o nim, to informując tylko, że zawiera datę 1729. Jak wspomniałem, napis był praktycznie nieczytelny już przed II wojną światową. Die Beschriftung an dem Unterbau enthält in nicht mehr lesbarem Chronogramm die Jahreszahl der Entstehung: 1729 (Inskrypcja na podstawie zawiera w nieczytelnym chronnostychu rok postania: 1729) stwierdza w 1938 r. Walter Nickel. Skąd więc data? Być może z Katalogu zabytków wrocławskich z 1886 r. Można by się tu doszukać nieporozumienia w postaci głuchego telefonu. Otóż autor Hans Lutsch ujmuje trzy pomniki św. Jana Nepomucena w jednej grupie, pisząc, że powstały w związku z kanonizacją w 1729 r. i przypisuje je Urbanskyemu (opisywana figura i pomniki przed kościołem św Macieja i kościołem św. Krzyża). Kolejni autorzy niemieccy, a później polscy, połączyli informację z katalogu z wiedzą, że na cokole jest nieczytelny chronostych. Według tej spekulacji powinien on podawać datę 1729, czyli rok kanonizacji, i tak też zaczęto twierdzić. Tymczasem w rzeczywistości nikt z nich nie widział inskrypcji w postaci umożliwiającej odcyfrowanie daty. Sam Hans Lutsch wspomina rok 1729 jako powód a nie datę powstania. Jednocześnie wskazuje na źródło swojego wpisu czyli Schlesiens kunstleben im fünfzehnten bis achtzehnten jahrhundert: verfasst im namen des Vereins für geschichte der bildenden künste zu Berslau für dessen mitglieder : mit einer autographischen tafel und drei lichtdruckentafeln Alwina Schulza z 1872 r., a tam podana jest data 1726. Niestety w swoim opisie Lutsch nie podał jej, tak jak to zrobił z datą powstania innego z trzech pomników, wzmiankując w nawiasie datę 1732 przy statui na Ostrowiu Tumskim przez kościołem św. Krzyża. Źródło Lutscha nie wspomina na jakiej podstawie podaje datę 1726. Być może czytelny był wówczas chronostych i do chronogramu zaliczano tylko kanoniczne litery cyfry. Skłaniamy się ku drugiej hipotezie. Monumentalne dzieło Hansa Lutscha z końca XIX w., będące katalogiem zabytków całego Śląska w pięciu tomach (jeden poświęcony Wrocławiowi) stało się podstawowym źródłem dla późniejszych autorów. Po zmianie przynależności państwowej Śląska jego znaczenie jeszcze bardziej wzrosło ze względu na zerwanie ciągłości kulturowej, w tym naukowej. Dochowując staranności (powołał się na pozycję zawierającą datę 1726), Prowincjonalny Konserwator Zabytków Śląska stał się jednak źródłem przekłamania trwającego ponad 100 lat, aż do ponownego uczytelnienia chronostychu.

Pozostałe

Bojszowy, św. Florian

1768. Wyróżnione litery to C L I V(U) M I V C V(U) D I (M/1000+D/500+C/100+C/100+L/50+V/5+V/5+V/5+I/1+I/1+I/1). Łacińska treść inskrypcji to „Sancte Floriane protege nos et pagum ab igne vastante custodi” - Święty Florianie, chroń nas i strzeż naszą wioskę przed niszczycielskim ogniem. Chronostychy układane przez niewprawnych twórców miały pewne niedociągnięcia – idealne powinny wykorzystywać tylko litery faktycznie odpowiadające cyfrom rzymskim. Jednak nierzadko pomagano sobie literami o podobnym kształcie, tak jak U zamiast V, Y zamiast V (tu akurat powinno to być V, pewnie nieudolna renowacja zmieniła nieco kształt litery upodobniając ją do Y – a to ‘igne Vastante’ /niszczycielski ogień, od ignis [Abl. igne] – ogień, vastare - niszczyć/). Z uwagi na ewidentne wyróżnienie liter U służą one jako zastępstwo V.

Henryków, Kolumna Trójcy Świętej

Część pierwsza:
Aeterno
TorIVs VnIVersItatIs
AVCtorI reCtorI
Deo VIVo et Vero.
VnI In essentIa et frIno In
personIs.
PatrI CreatorI
fILIo saLVatorI
spIrItVIs ConsoLatorI
PotentI sapIentI bono
IVstItIae et ProVIDentIae abysso
sIt perpetVa operIs gLorIa
1698

Część druga:
HenrICVs
s.o.C. Prae sVL et sILesIae
VIsItator
eXtrVCto CoenobIo
aVCtIs bonIs
HaeresI eXtIrpata
CongregatIoneSSS TrInItatIs ereCta
ereXIt
Vt sIta Cerent VIVentes
HoC testes LapIDes LoqVerentVr
1698

Kłodzko, Archanioł Rafał

Inskrypcja mówi mniej więcej: "Święty Rafale Archaniele, patronie podróżnych. Ta statua została wzniesiona przez dwóch fundatorów w roku odzyskania zdrowia".

Lanškroun Czechy, Jan Sarkander

honori perpetuo magni Joannis silentiarii venerabilis Sarcandri posita (wystawiono ku wiecznej chwale czcigodnego Jana Sarcandra, patrona spowiedzi) - 1722

Święta Katarzyna pod Wrocławiem, kapliczka gotycka

MatthIas Iohannes StephetIVs SS. TheoLogIae et I. V. perItVs ProtonotarIVs Papae CanonICVs VratIsLaVIensIs et InIbI ConsIstorII Assessor SILesIVs LIChtenbergensIs - 1661

Wrocław, Matka Boska przy ul. Traugutta

Z tyłu znajduje chronostych z zakodowaną datą fundacji oraz daty dwóch renowacji.

Przód cokołu: AVE DICTURIS SIS O SANCTA VIRGO PATRONA ET MORITURIS
Tył cokołu: PRO LEPIA BENEDICATVR VRATISLAVIA ORNATE VIRGINA MARIA i daty renowacji RENOVATUM MDCCCLIV MCMXCIV
Wyróżnione litery w chronostychu to: L I D I C V V I L V I V I I M I czyli 50+1+500+1+100+5+5+1+50+5+1+V+1+1+1000+1, co daje datę 1727, a daty renowacji to 1854 i 1994.