Figura św. Jana Nepomucena w Tyńcu nad Ślęzą

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Tyniec nad Ślęzą, pomnik św. Jana Nepomucena

Tyniec nad Ślęzą (niem. Gross Tinz) gmina Kobierzyce, powiat wrocławski.

Na placu przed murem cmentarza kościelnego na północny wschód od kościoła pw. św. Michała Archanioła z 2. poł. XII w. stoi najbardziej okazała, po wrocławskiej spod kościoła św. Krzyża, figura św. Jana Nepomucena na Dolnym Śląsku. Wysoki na 6,20 m[1] piaskowcowy pomnik fundowany był w 1733 r., co jest zapisane razem z nazwiskiem fundatora chronostychem na tablicy inskrypcyjnej. Figura z kościołem tworzą imponujący zespół dominujący nad wioską.

Fundatorem figury św. Jana jest komtur tynieckiej komandorii joannitów Johannes Joseph hrabia von Götzen. Tyniec nad Ślęzą był od końca XII w. aż do sekularyzacji majątków zakonnych w Królestwie Pruskim w 1810 r. w posiadaniu kawalerów maltańskich (joannitów). Ciekawostką jest, że ten stan rzeczy ma wpływ do dziś na urozmaicenie okolicy krzyżami i kapliczkami przydrożnymi. Protestanckie tereny południowej części powiatu wrocławskiego pozbawione są praktycznie kapliczek przydrożnych, a we wsiach można spotkać po jednym krzyżu, najczęściej w centralnym punkcie miejscowości, ustawionym po 1945. Enklawy katolickie, jak Tyniec z jego dużym przysiółkiem Tyńczykiem, są wyraźnie zauważalne poprzez większą liczbę krzyży. Współcześni mieszkańcy, jakby ośmieleni zastanym stanem rzeczy, nie tylko utrzymują przedwojenne, ale i z "większym rozmachem" stawiają nowe.

Późnobarokowa figura (przez Katalog zabytków sztuki w Polsce określana jako regencyjna[2]), w której widoczne są już zapowiedzi rokoka, przypisywana jest wrocławskiemu rzeźbiarzowi Johannowi Georgowi Urbanskyemu[2][3]. Ten skłócony ze swoim mistrzem uczeń twórcy ikonograficznego typu postaci Nepomucena - Johanna Brokoffa przedstawił świętego zgodnie z zaproponowanym przez praskiego rzeźbiarza kanonem.

Św. Jan Nepomucen adorujący krzyż trzymany w rękach razem z palmą, oznaką męczeństwa, ubrany jest w elegancki barokowy strój kanonika. Na sutannę ma założoną rokietę, a na to narzucony mantolet. Głowę okrywa biretem. Uchwyconemu w kontrapoście świętemu towarzyszą umieszczone u jego stóp putta - po bokach dwie pełne postacie aniołków (statyczna i dynamiczna), a pomiędzy nimi głowy trzech. Aniołek znajdujący się po prawej ręce Nepomucena zaginął. Na szczęście zachowały się jego zdjęcia. Trzymał w prawej ręce zwierciadło, a prawą wspierał na globusie. Jest to symboliczne nawiązanie do cnót św. Jana, które, odbijając się w lustrze, naśladujących go prowadzą do zwycięstwa wiary na ziemi. Aniołek po lewej ręce Nepomucena zamachuje się kluczami na wijącego się pod nim węża. Klucze to atrybut św. Jana Nepomucena, symbolizujący tajemnicę spowiedzi. Według legendy za obronę tajemnicy spowiedzi męczennik zginął. Stolica Apostolska w XX w. uznała tę przyczynę śmierci praskiego kanonika za nieprawdziwą, ale w XVIII w. taka wersja obowiązywała. Spowiedź uwalnia od grzechu, który symbolizuje atakowany kluczami wąż. Cała przedstawiona grupa unosi się w otaczających ją obłokach.

Rzeźba stoi na wysokim, cylindrycznym, podzielonym na trzy strefy cokole, ujętym czterema spływami wolutowymi zdobionymi pasami kampanul. Strefy cokołu oddzielają gzymsy, z których łamany górny stanowi podstawę rzeźby. Najwyższą strefę cokołu przecina na przestrzał otwór na latarnię, zamknięty z obu stron metalowymi kratkami (pozostała jedna - przednia). Pod nim umieszczony jest kartusz z płaskorzeźbą przedstawiająca scenę zrzucenia św. Jana Nepomucena z mostu Karola do Wełtawy, a niżej kartusz z herbem fundatora. Poniżej inskrypcja fundacyjna o treści:

Św. Jan Nepomucen w Tyńcu nad Ślęzą
HonorI Czyli: Ku czci
sanCtI IoannIs Nepo świętego Jana Nepo(mucena)
erIgIt wystawił
serVVs perpetVVs sługa wytrwały
Ioannes IosephVs Johann Joseph
CoMes De Goelzen hrabia von Götzen

Wyróżnione litery chronostychu dają datę 1733 (1+100+1+1+1+1+1+5+5+5+5+1+1+5+100+1000+500).

Figurę otacza kamienna, ażurowa, ośmioboczna balustrada. Boki połączone są w narożach filarkami. Całość dekorowana na modłę regencji motywami taśmowymi i pojedynczymi kampanulami.

Obiekt poddany był konserwacji w 1991 r. Zostały wówczas zrekonstruowane znaczne fragmenty aniołka trzymającego klucze (np. głowa). Monument, będący jedną z wybitniejszych i ciekawszych barokowych realizacji wolno stojących figur na Dolnym Śląsku, znajduje się jednak w bardzo kiepskim stanie (2012). Rzeźby mają poważne ubytki. Odpadł w całości jeden z aniołków (lewy). Balustrada jest w części połamana i narażona na dewastację oraz kradzież luźnych elementów. Konieczna jest szybka renowacja.

Autorstwo figury było długo niejasne. Dla współczesnych większe znaczenie miało nazwisko fundatora niż twórcy, co powoduje, że często trudno ustalić wykonawstwo nawet tak ważnych i znajdujących szeroki oddźwięk już w momencie powstania dzieł, jak chociażby wrocławski pomnik św. Jana Nepomucena na Ostrowie Tumskim. Nie zachowały się żadne dane archiwalne dotyczące figury w Tyńcu. Nie ma też informacji o jego powstaniu w materiałach archiwalnych dotyczących tynieckiego kościoła Joannitów. Pomnik nie był opisywany, z wyjątkiem krótkiej informacji w zestawieniu zabytków z 1889 r., niepodającej autora[4]. Późniejsi niemieccy historycy sztuki wahali się pomiędzy wrocławskimi rzeźbiarzami Johannem Albrechtem Siegwitzem a Johannem Georgiem Urbanskym[1]. Powodem było niewątpliwe podobieństwo do wrocławskich figur św. Jana Nepomucena sprzed kościoła gimnazjalnego pw. św. Macieja przy ul. Szewskiej i kościoła św. Krzyża na Ostrowie Tumskim, z których tyniecki monument czerpie wyraźnie wiele zrealizowanych w nich pomysłów.

Dopiero rozstrzygnięcie autorstwa tych pomników pozwoliło jednoznacznie przypisać Urbanskyemu tynieckiego Nepomuka. Ustalił to, wydaje się ostatecznie, Adam Więcek w pracy Jan Jerzy Urbański. Studium o rzeźbie wrocławskiej pierwszej połowy XVIII stulecia[3]. Wieńcząca cokół grupa ze św. Janem stojącym na obłokach jest niewątpliwie wiernym powtórzeniem statuy sprzed kościoła pw. św. Macieja z 1723 r., której wykonanie przez Urbanskyego jest ustalone[3][5]. Analogie sięgają detali, takich jak sposób wypracowania figury świętego i putt. Aniołek atakujący węża jest prawie identyczny na obu rzeźbach. Z kolei konstrukcja bryły tynieckiego cokołu wyraźnie nawiązuje do cokołu pomnika z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu z 1732 r., a balustrady są praktycznie identyczne w przekroju i wykonaniu rzeźbiarskim. Po okresie sporów historycy sztuki uznali, że główne prace przy wrocławskim pomniku wykonali Urbansky i Siegwitz, a prace kamieniarskie warsztat Johanna Adama Karingera[5]. Ten ostatni odpowiedzialny jest również według Adama Więcka za prace kamieniarskie w Tyńcu nad Ślęzą, m.in. kartusz herbowy, dekoracje na cokole i balustradę[3].

Przypisy

  1. 1,0 1,1 Kurt Degen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt am Main, 1965, s. 99
  2. 2,0 2,1 Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, Warszawa 1991, s. 152-153
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Adam Więcek, Jan Jerzy Urbański. Studium o rzeźbie wrocławskiej pierwszej połowy XVIII stulecia, Wrocław 1963, s. 146-147
  4. Hans Lutsch, Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889, s. 422
  5. 5,0 5,1 Arkadiusz Dobrzyniecki, Pomnik św. Jana Nepomucena przed kościołem św. Macieja, ul. Szewska [w:] Atlas architektury Wrocławia, tom II, Wrocław 1998, poz. 614