Hans Prockendorff

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Roboty.jpg Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.

Wrocławski patrycjusz Hans Prockendorff ew. Brockendorff (zm. 15 lipca 1517 r.) - kupiec i przedsiębiorca górniczy, członek władz miasta jako ławnik (1510, 1514 i 1517) oraz rajca (1515, 1516). Był też członkiem (Königlicher Mann), królewskiego sądu ziemskiego księstwa wrocławskiego (Manngericht). Właściciel wielu podwrocławskich majątków.

Podstawą jego bogactwa było posiadanie w spółce z Melchiorem Frankensteinem stoiska w Sukiennicach. Pomimo że w stosunku do zespołu czterech budynków w centralnej części wrocławskiego Rynku używano też nazwy Dom Kupców, Dom Handlowy (Kaufhaus), lepiej jego funkcję oddaje przyswojone dobrze w języku polskim na takie budowle słowo Sukiennice (Tuchhalle), a najlepiej Gewandhaus. Gewandschneider to był kupiec handlujący zagranicznymi suknami. Pochodziły one z Toskanii, Holandii, Szwabii, Akwizgranu i Anglii, najszlachetniejsze z Flandrii. Tacy grosiści kupowali sukno w belach i sprzedawali je w mniejszych kawałkach. We wrocławskich sukiennicach były 42 stoiska (komory). 40 zajmowali właśnie hurtowi kupcy sukna. Dwa pozostałe to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia. Sukces sukienników zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z Gewandschneiderów. Na takiej pewnej bazie dochodów sukiennicy poszerzali swoją działalność, stając się często międzynarodowymi hurtownikami wielu towarów. Hans Prockendorff inwestował m.in. w górnictwo - miał udziały w kopalni w Jáchymovie (Joachimsthal) i w majątki ziemskie - był właścicielem wsi: Sadków (Groß Schottgau), Sadkówek (Klein Schottgau) i połowy Sośnicy (Schosnitz) w gminie Kąty Wrocławskie, Żórawina (Rothsürben) oraz połowy Kobierzyc (Koberwitz)[1].

Karierę w Ratuszu rozpoczął późno, jako osoba dojrzała, ustosunkowana i o ustabilizowanej mocnej pozycji w mieście, dlatego szybko przesuwał się w hierarchii członków władz do góry. Musiał oczywiście zacząć od jednego z ostatnich miejsc w ławie dla zapoznania się w praktyce z funkcjonowaniem samorządu. W 1510 r. został 9. ławnikiem (Hansz Brockendorff). Było to ostatnie miejsce patrycjuszowskie. Za nim zasiadało tylko dwóch przedstawicieli cechów: 10. kramarz Jeronimus Ditterich i 11. rzemieślnik Thomas Sponsberg. Potem nastąpiła trzyletnia przerwa. Być może jednak uznał, że trzeba jeszcze się skoncentrować na dopilnowaniu interesów. Gdy wrócił do ławy w 1514 r. to już na 6. miejsce (Hannsz Brockendorff), a w następnym roku (1515) był już rajcą (Hannsz Prockendorff) - i to od razu 3. W 1516 r. pozostał w radzie (Hansz Brockendorff). Formalnie objął dalsze miejsce, bo 5., ale w praktyce było to jedno z ważniejszych stanowisk, gdyż do piątego radnego była przypisana funkcja Kämmerera. Był więc w tym roku miejskim skarbnikiem. Niemiecka nazwa Kämmerer (z łac. camerarius, questor) tłumaczona jest często jako komornik, ale bardziej pasuje tu określenie skarbnik. W dawnej Polsce używano też w miastach (gł. Wielkopolska od XV w.) spolszczonego Kämmerer w formie kamlarz, kamelarz. Wrocławski Kämmerer zarządzał miejskimi podatkami, ich poborem. Obciążenia podatkowe i budżet miasta ciągle rosły, więc w XV w. do pomocy skarbnik otrzymał zastępców rekrutujących się z grona ławników[2]. W następnym roku odpoczywał na eksponowanym 2. miejscu w ławie (1517 - Hannsz Brockendorff). Możliwe, że był już chory i dlatego przeszedł do ławy po dwuletniej intensywnej pracy w radzie, bo niedługo po rozpoczęciu kadencji zmarł[3].

Ważną funkcją Hansa było zasiadanie jako asesor (sędzia) w sądzie ziemskim księstwa wrocławskiego (Manngericht). Był to sąd dla posiadaczy ziemskich na prawie rycerskim, czyli sąd lenników (sąd manów[4]). Wywodził się z sądu nadwornego książąt wrocławskich i był najwyższym sądem księstwa. W czasach książęcych zasiadali w nim rycerze pod przewodnictwem księcia lub jego pełnomocnika. Po 1335 r., gdy księstwo stało się własnością królów czeskich, przewodniczącym był starosta. Asesorami nazywanymi Königlicher Mann byli w odróżnieniu od innych księstw nie tylko rycerze (szlachta) księstwa, ale również obywatele Wrocławia posiadający nieruchomości ziemskie w weichbildach wrocławskim i średzkim. Czterech Königliche Manne mieszczan wybierali rycerze, a czterech Königliche Manne rycerzy wybierali mieszczanie. Sąd ten rozstrzygał w sprawach lenn i dóbr rycerskich. Do jego właściwości należały sprawy rycerzy (szlachty) księstwa, sprawy osób różnych stanów, sprawy pomiędzy mieszkańcami księstwa i osobami z zewnątrz, a także sprawy między komunami (np. miastami). Przed sądem manów stawał też król, zarówno jako powód jak i pozwany, gdy miał sprawę w księstwie.

Hans nie zaniedbywał spraw duszy. W 1487 r. sfinansował wraz z żoną Kathariną z domu Strönichen rozbudowę XIII-wiecznego kościoła w Sośnicy. Przebudowano wówczas nawę, która otrzymała też nowe sklepienie i być może także wówczas powstała aktualna zakrystia. Z kolei w 1504 r. małżeństwo ufundowało wieżę. Nad dużo późniejszym (1862) neogotyckim portalem wieży można zobaczyć tablicę informującą o tym dziele (fot.). Prawdopodobnie powstała też wówczas aktualna zakrystia. W 1514 r. jako proboszcz kościoła wzmiankowany jest syn Hansa Dominik von Prockendorff (4.08.1487-13.05.1551). Być może był to rezultat hojności ojca. Dominik był już wówczas kanonikiem katedry wrocławskiej, a później został też kanonikiem świętokrzyskim oraz kolegiackich kapituł w Legnicy i Głogowie. W 1551 r. został archidiakonem diecezji wrocławskiej. Pozostał duchownym katolickim. Może dlatego, że w jego czasie biskupi wrocławscy byli otwarci na nowe idee. Jan Thurzo (biskup 1506-1520), Melanchton i Luter nazwali go „najlepszym biskupem stulecia”. Jego następca Jakub von Salza (biskup 1520-1539) pozostał w swojej rodzinie jedynym katolikiem, a wobec kapłanów diecezji będących zwolennikami reformacji zajmował postawę tolerancyjną, uważając się za zwierzchnika wszystkich śląskich duchownych. Sam Dominik (Dominicus) Prockendorff brał udział w przekazaniu protestantom wrocławskiej Fary Elżbietańskiej w 1525 r., jednak już młodszy brat prałata Mathias zdecydował się nie tylko przejść na protestantyzm, ale też aktywnie wspierał kąckich mieszczan w ich staraniach wprowadzenia na urząd proboszcza duchownego protestanckiego, a w swoich dobrach wprowadził protestantyzm. W 1570 r. oddał sośnicką świątynię duchownym luterańskim. Kościół ten zaczął niedługo służyć też ewangelikom z Kątów Wrocławskich, gdyż w końcu XVI w. biskupi wrocławscy nie byli już tak tolerancyjni i zakazali nabożeństw ewangelickich w będących ich własnością Kątach[5]. Patronat Prockendorffów nad sośnickim kościołem utrzymał się do XVII w. W 1619 r. prawnuk Hansa Gotthardt von Prockendorff ufundował wystawienie kruchty.

W kaplicy Rehdigerów (współcześnie kaplica kresowian) na wschodniej ścianie znajduje się piaskowcowa płyta z reliefem przedstawiającym 15 mężczyzn i 6 kobiet (fot.). Jest to podstawa pod ołtarz z 1517 r. Ołtarz znajdował się pierwotnie w kaplicy Prockendorffów (kolejna kaplica na wschód od kaplicy Rehdigerów). Całość według opisu z 1649 r. wyglądała następująco: "ołtarz z przedstawieniem Chrystusa na krzyżu, pod którym Maria i św. Jan, u stóp których klęczy fundator z rodziną (15 postaci męskich i 6 żeńskich) oraz inskrypcją IOHANNES PROCKENDORF HANC ARAM FIERI / IVSSIT. A(NN)O 1517 (Ołtarz ten nakazał wykonać Jan Prockendorff w roku 1517)[6]. W nogach postaci znajdują się 4 herby. Po stronie męskiej Prockendorff (herb Hansa Prockendorffa), Grudschreiber (Herb rodziny matki Hansa), a po żeńskiej Strönichen (herb rodziny żony Hansa Katarzyny) i Sachs (herb rodziny matki Katarzyny). Hans z inskrypcji to przedstawiana w artykule osoba. Wskazują na to związane z nim herby. Co prawda miał on syna Hansa (1485-1551), dorosłego już wtedy, który mógłby tak uczcić ojca, ale Hans młodszy praktycznie nie mieszkał już we Wrocławiu. Jest to więc jednocześnie swoiste epitafium zmarłego w 1517 r. Hansa starszego.

Przypisy

  1. Stan własności na rok 1488.
  2. W późniejszych czasach - od 1549 r. tworzyli oni wspólnie urząd kameralny (Kammeramt), a jeszcze później Miejski Urząd Rentowy (Rentamt).
  3. Rada i ława rozpoczynały roczną kadencję po Środzie Popielcowej, a śmierć nastąpiła 15 lipca.
  4. Man to staropolska nazwa lennika. Maństwo to ziemia posiadana na prawie lennym lub też posiadanie tej ziemi. Słowem maństwo określano też powinności lennicze i samą zależność lenną. Własność lenna w Polsce poza Śląskiem i księstwem siewierskim była praktycznie nieznana, stąd nazwy te dotyczyły tej dzielnicy. Polska szlachta dzierżąca ziemię na prawie pełnej własności (alodium) nie uważała manów za równych sobie. "Siewierzanie bojarowie są i manowie biskupi, nie szlachta polska" pisał w Liber generationis plebeanorum (Liber Chamorum) Walerian Nekanda Trepka.
  5. Ciekawostką jest, że kościół w Sośnicy był pierwszym kościołem w księstwie wrocławskim, który został zrekatolicyzowany po pokoju westfalskim w myśl zasady cuius regio eius religio (księstwo wrocławskie było tzw. księstwem dziedzicznym korony czeskiej, czyli księciem był król czeski, a więc w tym czasie zawsze katolicki Habsburg). Stało się to 8 grudnia 1653 r., a ten pośpiech był może formą zemsty za umożliwianie biskupim poddanym z Kątów omijania antyluterańskich zarządzeń. Jak w wielu, może większości tak przywróconych pod zwierzchnictwo Rzymu parafii, również w Sośnicy proboszcz był osamotniony w swoim wyznaniu, a cała jego trzódka uparcie pozostawała przy swoim. Tak skarżył się na swoich parafian: "Ci wszyscy mieszkańcy Sośnicy, to ludzie o twardych karkach, nie chodzą do kościoła, więc jak mam ich przekonać… Pustki na nabożeństwie, bo wszyscy biegają do Rękowa". Ręków był niedaleko, ale jednak ok. 15 km. Chodziło o to, że leżał już w księstwie brzeskim, a piastowscy książęta brzesko-legniccy byli protestantami, więc ta religia panowała w ich księstwie. Kościoły w pobliżu granicy służyły też wiernym, którzy na swoich terenach nie mieli swobody wyznaniowej. Świątynię w Rękowie nawiedzali (uciekali do niego) mieszkańcy południowej części księstwa wrocławskiego.
  6. Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław: 2016.

Literatura

  • Burgermeister Ludwig, Grundmann Günther. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. 1, t. 2. Breslau 1933.
  • Codex Diplomaticus Silesiae T.11 Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt. Breslau: 1882.
  • Degen Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt am Main: 1965.
  • Długoborski Wacław, Gierowski Józef, Maleczyński Karol. Dzieje Wrocławia do roku 1807. Warszawa: 1958.
  • Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław: 2016.
  • Heck Roman. Struktura społeczna średniowiecznego Wrocławia na przełomie XIV/XV wieku. Sobótka vol. 7 (1952) s. 57-94.
  • Jujeczka Stanisław. Duchowni średniowiecznej Legnicy : studium prozopograficzne. Legnica: 2006.
  • Kogut Mieczysław. Duszpasterstwo parafialne w archiprezbiteracie Kąty Wrocławskie w latach 1738-1945. Wrocław: 2006.
  • Kuczer Jarosław. Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej 1526-1740. Zielona Góra: 2007.
  • Łobodzińska Patrycja. Pamięć umiejscowiona. Rekonstrukcja wyposażenia i topografii artystycznej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w latach 1350-1525. Poznań: 2018.
  • Polaczkówna Helena. Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442-1790: z mapą rozsiedlenia Siewierza i z trzema tablicami w tekście. Lwów: 1913.
  • Ptak Marian. Zgromadzenia i urzędy stanowe księstwa głogowskiego od początku XIV w. do 1742 r. Wrocław: 1991.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 3 (L-R). Dortmund: 1988.
  • Słownik staropolski. Tom IV, L-M. Wrocław–Warszawa–Kraków: 1963–1965.
  • Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice: tekst / oprac. aut. Jakub Pokora i Mieczysław Zlat; wstępną inwentaryzację przeprowadziły Anna Chrzanowska, Maria Starzewska i Anna Ziomecka. Warszawa: 1991.