Hans Prockendorff

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Roboty.jpg Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.

Wrocławski patrycjusz Hans Prockendorff ew. Brockendorff (zm. 15 lipca 1517 r.) - kupiec i przedsiębiorca górniczy, członek władz miasta jako ławnik (1510, 1514 i 1517) oraz rajca (1515, 1516). Był też członkiem (Königlicher Mann), królewskiego sądu ziemskiego księstwa wrocławskiego (Manngericht). Właściciel wielu podwrocławskich majątków.

Podstawą jego bogactwa było posiadanie w spółce z Melchiorem Frankensteinem stoiska w Sukiennicach. Pomimo że w stosunku do zespołu czterech budynków w centralnej części wrocławskiego Rynku używano też nazwy Dom Kupców, Dom Handlowy (Kaufhaus), lepiej jego funkcję oddaje przyswojone dobrze w języku polskim na takie budowle słowo Sukiennice (Tuchhalle), a najlepiej Gewandhaus. Gewandschneider to był kupiec handlujący zagranicznymi suknami. Pochodziły one z Toskanii, Holandii, Szwabii, Akwizgranu i Anglii, najszlachetniejsze z Flandrii. Tacy grosiści kupowali sukno w belach i sprzedawali je w mniejszych kawałkach. We wrocławskich sukiennicach były 42 stoiska (komory). 40 zajmowali właśnie hurtowi kupcy sukna. Dwa pozostałe to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia. Sukces sukienników zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z Gewandschneiderów. Na takiej pewnej bazie dochodów sukiennicy poszerzali swoją działalność, stając się często międzynarodowymi hurtownikami wielu towarów. Hans Prockendorff inwestował m.in. w górnictwo - miał udziały w kopalni w Jáchymovie (Joachimsthal). Właściciel majątków ziemskich we wsiach: Sadków (Groß Schottgau), Sadkówek (Klein Schottgau) i połowy Sośnicy (Schosnitz) (wniosła żona katarzyna) w gminie Kąty Wrocławskie, Żórawina (Rothsürben) (wniosła żona większość resztę - 7 łanów dokupił i tym samym rodzina miała całą Żórawinę) żona oraz połowy Kobierzyc (Koberwitz)[1].

Karierę w Ratuszu rozpoczął późno, jako osoba dojrzała, ustosunkowana i o ustabilizowanej mocnej pozycji w mieście, dlatego szybko przesuwał się w hierarchii członków władz do góry. Musiał oczywiście zacząć od jednego z ostatnich miejsc w ławie dla zapoznania się w praktyce z funkcjonowaniem samorządu. W 1510 r. został 9. ławnikiem (Hansz Brockendorff). Było to ostatnie miejsce patrycjuszowskie. Za nim zasiadało tylko dwóch przedstawicieli cechów: 10. kramarz Jeronimus Ditterich i 11. rzemieślnik Thomas Sponsberg. Potem nastąpiła trzyletnia przerwa. Być może jednak uznał, że trzeba jeszcze się skoncentrować na dopilnowaniu interesów. Gdy wrócił do ławy w 1514 r. to już na 6. miejsce (Hannsz Brockendorff), a w następnym roku (1515) był już rajcą (Hannsz Prockendorff) - i to od razu 3. W 1516 r. pozostał w radzie (Hansz Brockendorff). Formalnie objął dalsze miejsce, bo 5., ale w praktyce było to jedno z ważniejszych stanowisk, gdyż do piątego radnego była przypisana funkcja Kämmerera. Był więc w tym roku miejskim skarbnikiem. Niemiecka nazwa Kämmerer (z łac. camerarius, questor) tłumaczona jest często jako komornik, ale bardziej pasuje tu określenie skarbnik ew. szafarz. W dawnej Polsce używano też w miastach (gł. Wielkopolska od XV w.) spolszczonego Kämmerer w formie kamlarz, kamelarz. Wrocławski Kämmerer zarządzał miejskimi podatkami, ich poborem oraz wydatkowaniem[2] Obciążenia podatkowe i budżet miasta ciągle rosły, więc w XV w. do pomocy skarbnik otrzymał zastępców rekrutujących się z grona ławników[3]. W następnym roku odpoczywał na eksponowanym 2. miejscu w ławie (1517 - Hannsz Brockendorff). Możliwe, że był już chory i dlatego przeszedł do ławy po dwuletniej intensywnej pracy w radzie, bo niedługo po rozpoczęciu kadencji zmarł[4].

Ważną funkcją Hansa było zasiadanie jako asesor (sędzia) w sądzie ziemskim księstwa wrocławskiego (Manngericht). Był to sąd dla posiadaczy ziemskich na prawie rycerskim, czyli sąd lenników (sąd manów[5]). Wywodził się z sądu nadwornego książąt wrocławskich i był najwyższym sądem księstwa. W czasach książęcych zasiadali w nim rycerze pod przewodnictwem księcia lub jego pełnomocnika. Po 1335 r., gdy księstwo stało się własnością królów czeskich, przewodniczącym był starosta. Asesorami nazywanymi Königlicher Mann byli w odróżnieniu od innych księstw nie tylko rycerze (szlachta) księstwa, ale również obywatele Wrocławia posiadający nieruchomości ziemskie w weichbildach wrocławskim i średzkim. Czterech Königliche Manne mieszczan wybierali rycerze, a czterech Königliche Manne rycerzy wybierali mieszczanie. Sąd ten rozstrzygał w sprawach lenn i dóbr rycerskich. Do jego właściwości należały sprawy rycerzy (szlachty) księstwa, sprawy osób różnych stanów, sprawy pomiędzy mieszkańcami księstwa i osobami z zewnątrz, a także sprawy między komunami (np. miastami). Przed sądem manów stawał też król, zarówno jako powód jak i pozwany, gdy miał sprawę w księstwie.

Sośnica

Hans nie zaniedbywał spraw duszy. W trzeciej ćwierci XVI w. nabył Sośnicę koło Kątów Wrocławskich. Majątek wiązał się z patronatem nad XIII=wiecznym kościołem we wsi. Na przełomie XV i XVII w. sfinansował wraz z żoną Kathariną jego rozbudowę[6]. Przebudowano wówczas nawę, która otrzymała też nowe sklepienie i być może także wówczas powstała aktualna zakrystia. Zbudowana też została wieża. Prace budowalne były prowadzone w etapach, a mecenasi dbali o uwiecznienie ich hojności. Cztery zworniki nawy otrzymały jako zdobienia herby rodziny (Prockendorff, Gruttschreiber[7], Strönichen i Sachse - opis patrz fot. ). Na ścianach późnogotyckie w formie piaskowcowe tablice inskrypcyjne z płaskorzeźbionymi kartuszami herbowymi. Północna z herbem ojczystym Hansa i napisem minuskułą "hanns filius thome...brockendorff"[8] (hanns syn tomasza...brockendorff). Południowa z datą 1487 herbami Prockendorff i Gruttschreiber oraz dwuwierszowym napisem gotycką minuskuła zawierającą imiona i nazwiska fundatorów (fot.). Nad dużo późniejszym (1862) neogotyckim portalem wieży można z kolei zobaczyć tablicę informującą o jej wybudowaniu 1504 r. (treść inskrypcji w opisie pod fot.). W 1514 r. jako proboszcz kościoła wzmiankowany jest syn Hansa Dominik von Prockendorff (4.08.1487-13.05.1551). Być może był to rezultat hojności ojca. Dominik był już wówczas kanonikiem katedry wrocławskiej, a później został też kanonikiem świętokrzyskim oraz kolegiackich kapituł w Legnicy i Głogowie. W 1551 r. został archidiakonem diecezji wrocławskiej. Pozostał duchownym katolickim. Może dlatego, że w jego czasie biskupi wrocławscy byli otwarci na nowe idee. Jan Thurzo (biskup 1506-1520), Melanchton i Luter nazwali go „najlepszym biskupem stulecia”. Jego następca Jakub von Salza (biskup 1520-1539) pozostał w swojej rodzinie jedynym katolikiem, a wobec kapłanów diecezji będących zwolennikami reformacji zajmował postawę tolerancyjną, uważając się za zwierzchnika wszystkich śląskich duchownych. Sam Dominik (Dominicus) Prockendorff brał udział w przekazaniu protestantom wrocławskiej Fary Elżbietańskiej w 1525 r., jednak już młodszy brat prałata Mathias zdecydował się nie tylko przejść na protestantyzm, ale też aktywnie wspierał kąckich mieszczan w ich staraniach wprowadzenia na urząd proboszcza duchownego protestanckiego, a w swoich dobrach wprowadził protestantyzm. W 1570 r. oddał sośnicką świątynię duchownym luterańskim. Kościół ten zaczął niedługo służyć też ewangelikom z Kątów Wrocławskich, gdyż w końcu XVI w. biskupi wrocławscy nie byli już tak tolerancyjni i zakazali nabożeństw ewangelickich w będących ich własnością Kątach[9]. Patronat Prockendorffów nad sośnickim kościołem utrzymał się do XVII w. W 1619 r. prawnuk Hansa Gotthardt von Prockendorff (1571- po 1650) ufundował wystawienie kruchty. Oczywiście dzieło swoje uwiecznił inskrypcją oraz herbami Prockendorff i Stiebitz (żona Zuzanna (Susanne) von Stiebitz - 1590-1624)[10].

Fara św. Elżbiety

W kaplicy Rehdigerów (współcześnie kaplica kresowian) na wschodniej ścianie znajduje się piaskowcowa płyta z reliefem przedstawiającym 15 mężczyzn i 6 kobiet (fot.). Jest to podstawa pod ołtarz z 1517 r. Ołtarz znajdował się pierwotnie w kaplicy Prockendorffów (kolejna kaplica na wschód od kaplicy Rehdigerów). Całość według opisu z 1649 r. wyglądała następująco: "ołtarz z przedstawieniem Chrystusa na krzyżu, pod którym Maria i św. Jan, u stóp których klęczy fundator z rodziną (15 postaci męskich i 6 żeńskich) oraz inskrypcją IOHANNES PROCKENDORF HANC ARAM FIERI / IVSSIT. A(NN)O 1517 (Ołtarz ten nakazał wykonać Jan Prockendorff w roku 1517)[11]. W nogach postaci znajdują się 4 herby. Po stronie męskiej Prockendorff (herb Hansa Prockendorffa), Gruttschreiber (Herb rodziny matki Hansa), a po żeńskiej Strönichen (herb rodziny żony Hansa Katarzyny) i Sachs (herb rodziny matki Katarzyny). Hans z inskrypcji to przedstawiana w artykule osoba. Wskazują na to związane z nim herby. Co prawda miał on syna Hansa (1485-1551), dorosłego już wtedy, który mógłby tak uczcić ojca, ale Hans młodszy praktycznie nie mieszkał już we Wrocławiu. Jest to więc jednocześnie swoiste epitafium zmarłego w 1517 r. Hansa starszego.

Żórawina

W kościele Trójcy Świętej w Żórawinie znajduje się dzwon z brązu o wysokości 77 cm i średnicy 78 cm z herbami Prockendorff i Strönichen z inskrypcją, w której wymienieni są też małżonkowie Hans i Katarzyna Prockendorffowie. Katalog zabytków sztuki w Polsce wnioskuje na podstawie jej treści, że to dzwon ufundowany w 1431 r. przez braci Hieronima i Zygmunta Procekndorffów[12]. To oczywiste nieporozumienie, gdyż Hieronim i Zygmunt są synami Hansa i Katarzyny, a najmłodsze ich dziecko urodziło się w 1485 r. Sami fundatorzy w 1488 (Hieronim, Hieronymus) i w 1503 r. (Zygmunt, Siegmund). Łacińska inskrypcja gotycką minuskułą brzmi: campana hec fusa anno salutis nostre iheronimo et sigismundo brockendorf fratribus in serbin tunc existentibus, ex honestis johanne brockendorf et katharina conjuge ejus filia olim petri stronchen natis 1431.[13]. W 1882 r. Hans Lutsch podaje podobnie: campana hec fusa anno salutis nostr(e) iueronime et sigismundo brockendorf - fratibus in serbin tunc existentibus ex honestis johanne brockendorf - et katharina ionjuge eius filia olim petri stronshen natis mccccxxxi[14].

Katarzyna Prockendorff z domu Strönichen

Wniosła znaczną część Żórawiny (po ojcu) i połowę Sośnicy. Udział w Sośnicy miała po matce Elżbiecie Sachse, która weszła w jego posiadanie poprzez wymianę oddziedziczonej po swoim ojcu Hansie wsi Kuklice (Guckelwitz) koło Kobierzyc. Stało się to podczas jej drugiego, bezdzietnego, małżeństwa z Mateuszem von Jenkwitz.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dominicus Strönichen *ok. 1340 †1409, kupiec międzynarodowy, inwestował w majątki ziemskie, między 1375 a 1409 kilkukrotny rajca i ławnik, od 1389 asesor sądu manów, fundator kaplicy Stronchenów (tzw. kaplica szkolna) w farze Marii Magdaleny we Wrocławiu
 
 
 
 
 
 
 
Peter Strönichen †1439, oo1426[15], wielokrotny rajca i ławnik, inwestował, również spekulacyjnie, w nieruchomości (nabył Żórawinę)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Barbara von der Neisse
 
 
 
 
 
 
 
Peter Strönichen z Żórawiny *1425? †1466?[15]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rudger Steinkeller, oo II Katharina von Schebitz, właściciel domu w Ringu (Rynek wrocławski)
 
 
 
 
 
 
 
Hedwig Steinkeller †po 1470, oo1426[15], oo I Andreas Häusler
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hedwig von Lemberg †ok. 1404
 
 
 
 
 
 
 
Katharina †1521
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Alexius Sachse †1414, prowadził handel dalekosiężny, inwestował w posiadłości ziemskie, wielokrotny rajca i ławnik
 
 
 
 
 
 
 
Hans Sachse †1446
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elisabeth Gotko von der Neisse
 
 
 
 
 
 
 
Elisabeth Sachse, oo II Matthias von Jenkvitz †1484
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Katharina N.N.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Przodkowie

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tomasz (Thomas) von Prockendorff † 1481, oo 1452, rajca w Legnicy, przeniósł się do Wrocławia (obywatelstwo w 1456), kupiec, inwestował w nieruchomości ziemskie, fundator ołtarza Prockendorffów w Farze Elżbietańskiej
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hans (Johannes) † 1517
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mateusz (Matthias) Gruttschreiber[16] rycerz, burmistrz Legnicy 1448/1449 i 1451/1452
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jadwiga (Hedwig) Gruttschreiber † 1513, oo 1452
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Przypisy

  1. Stan własności na rok 1488.
  2. Skarbnik zarządzał miejskimi finansami. Nadzorował pobór pieniędzy należnych miastu czyli m.in. szosu, opłat targowych, czynszów oraz ich wydawanie. Funkcja została przypisana do piątego radnego od 1421 r. ale istniała już co najmniej w 1400 r.
  3. W późniejszych czasach - od 1549 r. tworzyli oni wspólnie urząd kameralny (Kammeramt), a jeszcze później Miejski Urząd Rentowy (Rentamt).
  4. Rada i ława rozpoczynały roczną kadencję po Środzie Popielcowej, a śmierć nastąpiła 15 lipca.
  5. Man to staropolska nazwa lennika. Maństwo to ziemia posiadana na prawie lennym lub też posiadanie tej ziemi. Słowem maństwo określano też powinności lennicze i samą zależność lenną. Własność lenna w Polsce poza Śląskiem i księstwem siewierskim była praktycznie nieznana, stąd nazwy te dotyczyły tej dzielnicy. Polska szlachta dzierżąca ziemię na prawie pełnej własności (alodium) nie uważała manów za równych sobie. "Siewierzanie bojarowie są i manowie biskupi, nie szlachta polska" pisał w Liber generationis plebeanorum (Liber Chamorum) Walerian Nekanda Trepka.
  6. Podając informacje o fundatorach najczęściej wymienia się obje małżonków używając słów: ufundowali, fundatorami byli itp. Inskrypcje jednak jako fundatora wskazują Hansa, a gdy pojawia się imię żony to w formie informacji o małżonce, a nie równoprawnej fundatorce. Patrz np. inskrypcja na wieży kościoła w Sośnicy (fot. , tam też tłumaczenie). Nieraz na inskrypcji pojawia się tylko Hans ze swoim herbem, lub dodatkowo tylko z herbem swojej matki - inskrypcje w nawie kościoła w Sośnicy.
  7. Związana głównie z Legnicą rodzina pisana była Kochenschreiber, Kochinschriber, Kochinschreiber, Kochenschreiber, Kochinschreiber, Croczenschreiber i Cochenschreiber. W publikacjach dotyczących Wrocławia nazwisko zapisywane jest też Grudschreiber (Degen), Grundsechreiber, (Sobótka, Kąty Wrocławskie ....), Gruttschreiber (Stein, Pusch).
  8. 8,0 8,1 Degen Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt am Main: 1965, s. 281-283
  9. Ciekawostką jest, że kościół w Sośnicy był pierwszym kościołem w księstwie wrocławskim, który został zrekatolicyzowany po pokoju westfalskim w myśl zasady cuius regio eius religio (księstwo wrocławskie było tzw. księstwem dziedzicznym korony czeskiej, czyli księciem był król czeski, a więc w tym czasie zawsze katolicki Habsburg). Stało się to 8 grudnia 1653 r., a ten pośpiech był może formą zemsty za umożliwianie biskupim poddanym z Kątów omijania antyluterańskich zarządzeń. Jak w wielu, może większości tak przywróconych pod zwierzchnictwo Rzymu parafii, również w Sośnicy proboszcz był osamotniony w swoim wyznaniu, a cała jego trzódka uparcie pozostawała przy swoim. Tak skarżył się na swoich parafian: "Ci wszyscy mieszkańcy Sośnicy, to ludzie o twardych karkach, nie chodzą do kościoła, więc jak mam ich przekonać… Pustki na nabożeństwie, bo wszyscy biegają do Rękowa". Ręków był niedaleko, ale jednak ok. 15 km. Chodziło o to, że leżał już w księstwie brzeskim, a piastowscy książęta brzesko-legniccy byli protestantami, więc ta religia panowała w ich księstwie. Kościoły w pobliżu granicy służyły też wiernym, którzy na swoich terenach nie mieli swobody wyznaniowej. Świątynię w Rękowie nawiedzali (uciekali do niego) mieszkańcy południowej części księstwa wrocławskiego.
  10. Treść inskrypcji: An(n)o 1619 ist durch den edlen Wolbe(n)ambten und ehrnveste(n) Herre(n) Gotthardt vo(n) Procke(n)dorf und auf Schosnitz diese Kirche(n)halle von Grundt auf von newen erbaue(t) worden za Degen Kurt, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt am Main: 1965, s. 284
  11. Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław: 2016.
  12. Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice: tekst / oprac. aut. Jakub Pokora i Mieczysław Zlat; wstępną inwentaryzację przeprowadziły Anna Chrzanowska, Maria Starzewska i Anna Ziomecka. Warszawa: 1991, s. 183.
  13. Degen Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt am Main: 1965, s. 259-260.
  14. Lutsch Hans. Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau. Bd. 2. Breslau: 1882, s. 452.
  15. 15,0 15,1 15,2 Pusch podaje przy opisach rodzin Sachse i Jenkvitz daty życia Petera 1425-1466 pisząc jednocześnie, że jego matką była Hedwig N.N., a w opisie rodziny Strönichen i w notce o samym Peterze nie podaje dat życia natomiast pisze, że jego rodzice Peter starszy Strönichen i Hedwig Steinkeller pobrali się w 1526, a jednocześnie Peter młodszy urodził się jako trzecie dziecko.
  16. Chodzi o osobę występującą w księgach Legnicy jako Mathias, Mathes lub Mathis Kochenschreiber, Kochinschriber, Kochinschreiber, Kochenschreiber, Kochinschreiber, Croczenschreiber i Cochenschreiber. W publikacjach dotyczących Wrocławia nazwisko zapisywane jest też Grudschreiber (Degen), Grundsechreiber, (Sobótka, Kąty Wrocławskie ....), Gruttschreiber (Stein, Pusch)

Literatura

  • Burgermeister Ludwig, Grundmann Günther. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. 1, t. 2. Breslau 1933.
  • Codex Diplomaticus Silesiae T.11 Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt. Breslau: 1882.
  • Degen Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt am Main: 1965.
  • Długoborski Wacław, Gierowski Józef, Maleczyński Karol. Dzieje Wrocławia do roku 1807. Warszawa: 1958.
  • Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław: 2016.
  • Heck Roman. Struktura społeczna średniowiecznego Wrocławia na przełomie XIV/XV wieku. Sobótka vol. 7 (1952) s. 57-94.
  • Jujeczka Stanisław. Duchowni średniowiecznej Legnicy : studium prozopograficzne. Legnica: 2006.
  • Kogut Mieczysław. Duszpasterstwo parafialne w archiprezbiteracie Kąty Wrocławskie w latach 1738-1945. Wrocław: 2006.
  • Kuczer Jarosław. Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej 1526-1740. Zielona Góra: 2007.
  • Łobodzińska Patrycja. Pamięć umiejscowiona. Rekonstrukcja wyposażenia i topografii artystycznej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w latach 1350-1525. Poznań: 2018.
  • Polaczkówna Helena. Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442-1790: z mapą rozsiedlenia Siewierza i z trzema tablicami w tekście. Lwów: 1913.
  • Ptak Marian. Zgromadzenia i urzędy stanowe księstwa głogowskiego od początku XIV w. do 1742 r. Wrocław: 1991.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 3 (L-R). Dortmund: 1988.
  • Słownik staropolski. Tom IV, L-M. Wrocław–Warszawa–Kraków: 1963–1965.
  • Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice: tekst / oprac. aut. Jakub Pokora i Mieczysław Zlat; wstępną inwentaryzację przeprowadziły Anna Chrzanowska, Maria Starzewska i Anna Ziomecka. Warszawa: 1991.
  • * Wółkiewicz Ewa. Urzędnicy i służby municypalne w miastach późnośredniowiecznego Śląska. W: Sociální svet stredovekého mesta. Praha: 2006, s. 135-163.