Kamienny krzyż na Żernikach we Wrocławiu

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Roboty.jpg Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.

Wrocław


Krzyż pokutny, krzyż pojednania, Wrocław Żerniki
1. Krzyż kamienny, Wrocław Żerniki

Wrocław Żerniki - osiedle w granicach miasta od 1928 r., niemieckie Neukirch.

Granitowy krzyż stoi przy polnej drodze pomiędzy Żernikami a Złotnikami, biegnącej na północ od torów kolejowych do Legnicy od ulicy Żernickiej do Kamiennogórskiej. Wysoki na 201 cm od ziemi, stoi tyłem do aktualnej drogi. Ma obłamane prawe ramię i uszkodzony szczyt. Jest przechylony licem do przodu. Wykonany jak większość kamiennych monolitowych krzyży w rejonie Wrocławia z granitu i podobnie jak większość starych monolitowych krzyży ma obrobione tylko lico. Pomimo braku jednego ramienia i uszkodzenia góry daje się odczytać, że miał pierwotnie formę krzyża łacińskiego. Ciekawym elementem jest umieszczony pionowo, na wysokości bocznych ramion, ryt bełtu używanego do strzelania z kuszy. Rysunek ma 39 cm długości i 3 cm szerokości w najwęższym a 8 cm w najszerszym miejscu.

Powszechnie uznawany jest za zbytek średniowiecznego prawa określany jako krzyż pokutny (pojednania).[1][2][3][4][5] Dopiero najnowsze prace naukowe i część popularnonaukowych podają w wątpliwość "oczywistość" takiej klasyfikacji i określają zabytek jako po prostu kamienny krzyż[6] Klasyfikowanie krzyża jako pokutnego opiera się na uproszczeniach czy wręcz przekłamaniach zawiązanych z instytucją średniowiecznego prawa, jaką była ugoda pomiędzy zabójcą a bolejącymi czyli rodziną zabitego (umowa kompozycyjna, umowa ugodowa)[7], które doprowadziły w praktyce do traktowania pojęcia "krzyż pokutny" jako synonimu starego kamiennego krzyża. Oczywiście to błąd gdyż kamienne krzyże fundowano z najróżniejszych powodów, tak samo jak krzyże z innych materiałów. Zbiory krzyży kamiennych i krzyży pokutnych nie są tożsame również z tego powodu, że krzyże pokutne nie musiały być kamienne. Często były drewniane a znany jest też przypadek metalowego. Są to zbiory mające jakąś, trudną do zdefiniowania ilościowego, część wspólną. Reasumując, wśród kamienny krzyży są z pewnością krzyże pokutne ale jaka to ich część i które konkretnie, nie wiemy. O krzyżu na wrocławskich Żernikach nie zachowały się żadne informacje wskazujące na przyczynę jego postawienia. Ani materiał ani forma nie są przypisane do krzyży pokutnych (pojednania).

Zastrzegając powyższe można oczywiście postawić hipotezę, że to krzyż pokutny. Oparta będzie ona na bardzo wątłych i nieoczywistych przesłankach. Jedną z nich jest wspomniany bełt kuszy. Na części kamiennych krzyży znajduje się jakiś ryt. Często jest to broń. Powstała koncepcja, że są to oznaczenia broni czy szerzej narzędzi, którymi dokonano zabójstw. Profesor Witold Maisel, który nakazuje z dużą ostrożnością podchodzić do klasyfikowania kamiennych krzyży jako pokutnych wskazując, że przecież mogły one pełnić różnorodne funkcje, stwierdza wręcz, że te ryty przedstawiają narzędzia zbrodni i powalają odróżnić krzyż pokutny od kamiennego krzyża postawionego z innego powodu [8]


Jest największym z 5 średniowiecznych kamiennych krzyży, które zachowały się jeszcze we Wrocławiu i jednym z 3 stojących in situ. Jako jeden z nielicznych w okolicy ma ryt - bełt kuszy (w Damianowicach topór).


Nie jest znana przyczyna jego fundacji ani też okres powstania. Krzyża nie można powiązać z żadną zachowaną umową kompozycyjną (pojednawczą), nie zachował się też o nim żaden przekaz. Za regionalistami Położenie, a zwłaszcza ryt, który można uznać za przedstawienie narzędzia zabójstwa, czyni prawdopodobnym, że jest to krzyż pokutny wystawiany (fundowany) przez zabójcę w wyniku dopuszczanego przez średniowieczne prawo zawarcia z rodziną zabitego porozumienia (umowy kompozycyjnej). Prawdopodobnym jest też, że stoi na miejscu wydarzenia gdyż takie krzyże ustawiano albo w miejscu zabójstwa, albo w innym wskazanym przez rodzinę zabitego ale wtedy nie było nim miejsce na uboczu. Istnieje również teoria, że krzyż taki oznaczał często jednocześnie miejsce pochówku osoby zabitej. Przypuszczenie to oparte jest głownie na założeniu, że osoby tracące życie gwałtownie, które nie przyjęły sakramentów, nie mogły być grzebane w poświęconej ziemi cmentarza i były chowane nieraz w miejscu zabójstwa, a taki krzyż równocześnie upamiętniał miejsce pochówku. Takie przypuszczenia nie są potwierdzone badaniami archeologicznymi miejsc, w których krzyże zachowały się in situ, więc trudno stwierdzić prawdopodobieństwo tej teorii. Takie badania były przeprowadzone w miejscu ustawienia dwóch kamiennych średniowiecznych krzyży w Żernikach w okolicy Chęcin i wykazały obecność szkieletu mężczyzny pomiędzy dwoma krzyżami[1]. Przypadek ten jest jednak wyjątkowy w tym sensie, że dotyczy krzyży znajdujących się w niespotykanym dla nich terenie i powstaje problem rozwiązania zagadki, czemu w ogóle krzyże charakterystyczne dla niemieckiej kultury prawnej i praktycznie nieznane na terenie dzisiejszej Polski poza Śląskiem i Zachodnim Pomorzem pojawiły się pod Chęcinami. Nie można go więc odnosić bezpośrednio do terenu Śląska. W każdym razie badania krzyża na Żernikach we Wrocławiu nie były prowadzone. Należy również wspomnieć, że w okolicach Wrocławia, w przeciwieństwie do innych terenów Śląska, ryty na średniowiecznych krzyżach są rzadko spotykane. Ewenementem jest również samo przedstawienie, gdyż do najczęstszych rytów broni na krzyżach należą miecz, nóż, kusza, topór. Bełt jest wyjątkowy.

Miejsce, w którym stoi żernicki krzyż, jest mocno zaniedbane. Po przeciwnej stornie drogi okoliczni mieszkańcy (prawdopodobne Złotnik) urządzili sobie dzikie wysypisko śmieci i stojącemu w burzanach cennemu i ciekawemu zabytkowi towarzyszą wyrzucone fotele, skrzynki, butelki i szmaty. Pod samym krzyżem ustawiane są znicze.

Położenie

  • Po lewej stronie polnej drogi pomiędzy Żernikami a Złotnikami biegnącej na północ od torów kolejowych do Legnicy, od ulicy Żernickiej do Kamiennogórskiej.
  • Współrzędne 51°07'45.4"N 16°54'12.5"E

Dane

Materiał Forma Inskrypcja Wiek
granitowy łaciński bełt in situ? średniowiecze
Wymiary (cm) Wysokość Szerokość Grubość
Hellmich 1923[1] 205 90 15
(2012)[9] 201 91 16
Wojtucki, 2017[6] 197 92 16


Przypisy

  1. 1,0 1,1 Hellmich Max. Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische. Liegnitz: 1923.
  2. Steller Walther. Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934.
  3. Milka Józef. Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Wrocław: Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, 1979.
  4. Krzyże pokutne W: Encyklopedia Wrocławia. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006.
  5. Niezliczona ilość stron internetowych, w większości bardzo amatorskich, ale też mających wagę ze względu na zasięg i przedmiot, jak polska-org.pl.
  6. 6,0 6,1 Wojtucki Daniel, Zobniów Stanisław. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: Atut, 2017, s. 456-457.
  7. Umowa ugodowa
  8. Maisel Witold. Archeologia prawna Europy. Warszawa-Poznań: PWN, 1989, s. 182.
  9. Własny pomiar

Literatura

  • Hellmich Max. Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische. Liegnitz: 1923, s. 29(34), cytat: Neukirch Krs. Breslau *westlich vom Dorfe und nördlich der Eisenbahn, 205 : 90 : 15.
  • Milka Józef. Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Wrocław: Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, 1979.
  • Steller Walther. Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934, cytat: I. 11. Neukirch Krs. Breslau K* - M.: Kreuz mit Pfeil.
  • Wojtucki Daniel, Zobniów Stanisław. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: Atut, 2017, s. 456-457.
Publikacja - 2012 r.
Aktualizacja - 2017 r.