Typy krzyża

Z almanach wrocławski
Wersja z dnia 07:53, 14 sty 2021 autorstwa Anna Kowalczewska (dyskusja | edycje)
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
1. Tron łaski. Obraz na blasze w niszy kapliczki w Klagenfurcie.

Krzyż jest jednym z najpopularniejszych symboli, znanym w wielu religiach i kulturach. Dwie, przecinające się linie są tak naturalnym i intuicyjnym znakiem, że prawdopodobnie początkowo pojawiał się przypadkowo, a z czasem posłużył do wyrażania treści symbolicznych. Już z młodszego paleolitu pochodzą figurki zwierząt wykonane z kości słoniowej, których występują zwielokrotnione znaki ukośnego krzyża (crux decussata). Współcześnie krzyż kojarzy się głównie z chrześcijaństwem i jest jego podstawowym symbolem. Nie był nim jednak od początku istnienia tej religii. Były tego prawdopodobnie dwie przyczyny. Ogólna, wynikająca z tego, że w okresie prześladowań chrześcijanie w ogóle unikali otwartego manifestowania oznak zewnętrznych wskazujących na swoja wiarę. Druga dotyczyła samego krzyża. Ukrzyżowanie w starożytności było karą stosowaną wobec niewolników i sprzeciwiających się władzy, a śmierć na krzyżu uważano za poniżającą. Dlatego nawet po 313 r., czyli po uznaniu chrześcijaństwa za religię dozwoloną w cesarstwie rzymskim, krzyż był tylko jednym z symboli drugorzędnych. Nie odważano się też na przedstawianie ukrzyżowanej postaci Chrystusa (najstarszy znany wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa znajduje się na płaskorzeźbionym reliefie z drewnianych drzwi bazyliki św. Sabiny w Rzymie i jest datowany na ok 430 r.). W swojej drodze, jaką przeszedł krzyż od znaku śmierci i hańby do znaku zmartwychwstania i triumfu, chrześcijanie używali i używają współcześnie wizerunku krzyża w najróżniejszych formach. Pewnie podstawową przyczyną był fakt, że nie wiemy, na jakim krzyżu zginął Chrystus. Nie podał tego żaden z ewangelistów ani historyków. Pole zyskała tu więc wyobraźnia wyznawców, którzy nawiązywali do znanych sobie sposobów ukrzyżowania. Na to, już w okresie popularności symbolu krzyża, nałożyło się jego używanie jako znaku heraldycznego. W rezultacie pojawiło się bardzo dużo typów krzyża, z których jedne są bardzo popularne, a inne występują incydentalnie.

  • Słup, pal (stipes, stauròs) - pionowa belka
  • Belka pozioma (patibulum)
  • Titulus, album - tabliczka z tytułem winy czyli napis Jezus Nazareński Król Żydowski w 3 językach: łacińskim, hebrajskim i greckim, łaciński akronim to INRI
  • Podpórka na nogi (suppedaneum)
  • Siodełko (sedulum, penta) - siedzisko, na którym sadzano skazańca, co miało zapobiec rozerwaniu dłoni

Typy krzyża

Wygląd Nazwa Opis
Christian cross.svg
Łaciński,
crux immissia,
wcięty, wpuszczony

Najbardziej dziś rozpowszechniony typ krzyża, symbol kościoła rzymskokatolickiego. Najpopularniejszy w ikonografii Ukrzyżowania. Immissia od immmitere czyli składać ze sobą. Patibulum mocowane w wycięciu powyżej połowy wysokości krzyża. Prawdopodobnie ten typ krzyża pojawił się dopiero w V wieku (jego pierwszymi przedstawieniami są krzyże na mozaikach z rzymskiej bazyliki San Giovanni in Lorena i z bazyliki San Vitale w Rawennie). Symbolika: belka pionowa, czyli wymiar wertykalny, oznacza zjednoczenie nieba z ziemią, tego, co Boskie z tym, co ludzkie w Chrystusie, a więc podniesienie natury ludzkiej (belka pozioma) do granicy przebóstwienia (wydłużona linia pionowa). Belka pozioma to wymiar horyzontalny, oznaczający też zjednoczenie ludzi ze wschodu i zachodu, a zarazem uniwersalny charakter zbawienia dokonanego na krzyżu. Gnostycy widzą boskość (belka pozioma) przykutą do materii (słup). Bardzo częsty motyw w heraldyce.

Cross of San Anthony.svg
Św. Antoniego,
crux commissa,
nakładany, T, tau
Poprzeczka nałożona na stripes, co daje formę zbliżoną do litery T. Po krzyżu łacińskim typ ten jest najczęściej występującym w ikonografii Ukrzyżowania (fot. 1). Nazwa krzyż św. Antoniego pochodzi od laski tego świętego pustelnika z przełomu III/IV w., która miała mieć właśnie taki kształt. Nawiązują do niej pastorały kościołów wschodnich (fot. 2). Tau to 19 litera greckiego alfabetu i 22 (ostatnia) hebrajskiego (taw). W przemówieniu otwierającym IV sobór laterański (1215) papież Innocenty III powiedział: "TAU jest ostatnią literą alfabetu hebrajskiego, a jej forma przedstawia krzyż dokładnie taki, jak krzyż przez przybiciem tabliczki Piłata (...). Ten, kto nosi TAU na swym czole, reprezentuje postępowaniem chwałę krzyża. Nosi TAU dla ukrzyżowania ciała z jego ułomnościami i grzechu, jeśli potwierdza, że nie chce innej, oprócz chwały naszego Pana Jezusa Chrystusa". Krzyż tau upodobał sobie św. Franciszek i stał się on symbolem franciszkanów (franciszkańska tauka - fot. 3). Krzyż ma wiele znaczeń symbolicznych. Wskazuje na boskość Chrystusa, określa go jako dawcę łask wszelakich (przedstawiany jest wtedy z literami Α i Ω). Znak Tau wspomniany jest w Księdze Ezechiela (Ez 9,4-6). Miał on być symbolem ocalenia niewinnych. Ci, na których czołach nakreślono znak, zyskali zbawienie. Naznaczenie ludzi Tau ma wydźwięk symbolu ocalenia niewinnych również w Nowym Testamencie, w kilku fragmentach Apokalipsy Świętego Jana. Poza chrześcijaństwem znak Tau jest święty dla pitagorejczyków i oznacza centrum świata oraz jest symbolem siły słońca. Używany był w misteriach eleuzyjskich i dionizyjskich oraz w kulcie Mitry. W alfabecie greckim oznacza liczbę 300 a w hebrajskim 400.
Saint Andrew's cross black.svg
Św. Andrzeja, saltire,
crux decussata,
ukośny, X
Najczęstsza nazwa pochodzi od apostoła Andrzeja, który miał umrzeć na takim właśnie krzyżu (fot. 5)
Greek cross.svg
grecki, równoramienny,
crux quadrata
Znak zużywany przez wiele kultur przedchrześcijańskich. Kojarzony z symbolem słońca (również wpisywany w okrąg). Pojawia się tysiące lat przed Chrystusem (np. fot. 4). Jego najstarsze chrześcijańskie wizerunki pochodzą z IV w. Symbolizuje Chrystusa jako światłość świata. Linia pionowa to działanie łaski przenikającej ziemskie działania człowieka - linia pozioma. Występuje w herbach i flagach Grecji, Serbii, Szwajcarii. Symbol ruchu czerwonego krzyża.
Krzyż teutoński.png
Teutoński,
krzyżacki
Forma krzyża łacińskiego używana przez Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (zakon krzyżacki, zakon niemiecki). Bardzo popularny w kręgu kultury niemieckiej, stał się wzorem dla Krzyża Żelaznego oraz występuje w emblematach niemieckich instytucji wojskowych.