Wrocławskie kapliczki, krzyże i figury przydrożne - resume

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Opisy obiektów z mapy małej architektury sakralnej we Wrocławiu (kapliczki, krzyże, figury, pomniki).

Link do mapy

  • Figura św. Jana Nepomucena na ul. Romualda Traugutta we Wrocławiu, w murze ogrodzenia kościoła pw. św. Maurycego. Pomnik św. Jana Nepmucena na Przedmieściu Oławskim stoi w murze kościoła pw. św. Maurycego przy ul . Romualda Traugutta (fot. 2012). Według inskrypcji pochodzi z 1729 r. i jest przypisywany warsztatowi wybitnego wrocławskiego rzeźbarza okresu baroku, pochodzącego z Czech, Johanna Georga Urbansky'ego (Jana Jerzego Urbańskiego). Opis pomnika w artykule Figura św. Jana Nepomucena przy kościele pw. Maurycego na ul. Romualda Traugutta we Wrocławiu.
  • Przydrożna kapliczka skrzynkowa na dębie koło Mostów Warszawskich we Wrocławiu. Nie wiem, od kiedy wisi kapliczka na dębie przy ul. Pasterskiej, przy wejściu na Wał Odrzański obok wjazdu na most w kierunku Placu Kromera. Aktualnie (maj 2017) w kapliczce skrzynkowej znajduje się obrazek Matki Boskiej Częstochowskiej. Wygląd kapliczki zmieniał się w związku z kilkukrotnym niszczeniem jej przez wandali (co najmniej w 2004 r. i w styczniu 2012 r.). Przez jakiś czas była w niej figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem, lecz została zniszczona (w 2012 r.). Zdjęcia 1 i 2 - maj 2017, zdjęcie 3 - 2005 r. (autorem jest Ryszard, a zdjęcie znajduje się na portalu dolny-slask.org), zdjęcie 4 - 2009 r. (autorem jest Maciek, zdjęcie znajduje się na portalu dolny-slask.org), zdjęcia 5 i 6 - styczeń 2012 r. (zdjęcia umieszczone są na portalu wroclaw.naszemiasto.pl).
  • Kapliczka Dompniga. Znajdująca się w polskokatolickiej katedrze, niegdyś miejskiej farze, czyli kościele pw. św. Marii Magdaleny przy ul. Szewskiej we Wrocławiu, gotycka kapliczka słupowa z datą 1491., jest prawdopodobnie poświęcona Hainzowi Dompnigowi, seniorowi Rady Miejskiej Wrocławia i jednocześnie staroście księstwa wrocławskiego, stronnikowi króla Macieja Korwina. Po upadku tego węgierskiego władcy i utracie przez niego Śląska Dompnig został oskarżony o liczne nadużycia władzy, sprzyjanie Korwinowi wbrew interesom Wrocławia i inne przestępstwa, w tym sodomię. Były starosta księstwa został skazany i ścięty przed wrocławskim ratuszem 5 lipca 1490 r. Kapliczka stała przy plebanii kościoła pw. św. Marii Magdaleny, u zbiegu ulic Łaciarskiej i św. Marii Magdaleny (zdjęcie nr 3 z lat 50. XX w., współcześnie jest tu hotel Qubus). W związku z wyburzaniem plebanii i okolicznych budynków, została w 1970 r. przeniesiona czasowo do kościoła i została tam "na zawsze". Jest eksponowana w jednej z bocznych kaplic (zdjęcia 1 i 2 przedstawiają kapliczkę w kościele w 2012 r.). Zdjęcia pod ikoną kapliczki na mapie powyżej. Dokładny opis kapliczki w artykule Kapliczka Dompniga, ściętego seniora Rady Miejskiej Wrocławia.
  • Zaginiony kamienny krzyż monolitowy na Klecinie. Prawdopodobnie średniowieczny krzyż kamienny odkryty w 1936 r. Krzyż po II wojnie światowej zaginął. Jak wszystkie tego typu krzyże, określany jako krzyż pokutny (pojednania), chociaż nie ma na to żadnych dowodów. Dokładny opis w artykule Zaginiony monolitowy krzyż kamienny na Klecinie we Wrocławiu.
  • Chaczkar przy ul. Klemensa Janickiego we Wrocławiu. Chaczkary to kamienne stele z krzyżem ormiańskim i bogatą ornamentyką, a także często napisami podającymi przyczynę ustawienia i fundatora. Samo słowo chaczkar oznacza kamień krzyżowy. Dla Ormian ma wymiar nie tylko religijny, ale jest też symbolem ich tożsamości. Tylko w "złotym okresie" zdobnictwa chaczkarów (XIII-XIV w.) powstało ich ok. 100 000, a prawie 40 000 przetrwało do dziś. Fundowane są z podobnych powodów, co krzyże i kapliczki w Polsce. Jednym z miejsc ustawiania są rozstaje dróg. "Ormiańska sztuka kamiennych krzyży - symbolizm i kunszt chaczkarów" wpisana jest na "Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości" (ciekawe jest, że żaden przejaw polskiej kultury niematerialnej nie znajduje się na tej liście, zawierającej ponad 200 pozycji). Chaczkar we Wrocławiu stanął przy ul. Klemensa Janickiego, obok klasztoru Dominikanów, z inicjatywy Towarzystwa Ormian Polskich oraz ormiańskokatolickiej parafii Polski południowej. Poświęcony 21 września 2012 r. przez proboszcza tej parafii, ks. Tadusza Isakowicza-Zaleskiego oraz przeora wrocławskiego konwentu dominikanów, o. Jakuba Kraskę OP. W kościele dominikanów odprawiane są msze w rycie ormiańskim. Wrocławski chaczkar wykuty został w tufie wulkanicznym w Armenii. Upamiętnia wielowiekową obecność Ormian w Polsce, ludobójstwo Ormian w Turcji oraz Ormian i Polaków na Kresach Wschodnich w XX w. (stan 2014)
  • Pomnik Pomordowanych na Kresach Południowo-Wschodnich znajdujący się na Placu Polskim we Wrocławiu. Usytuowany na skwerze w obrębie Placu Polskiego Pomnik-Mauzoleum, poświęcony jest obywatelom polskim pomordowanym na kresach południowo-wschodnich w latach 1939-1947 przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) oraz upamiętnia Ukraińców, którzy udzielali schronienia Polakom. Powstał z inicjatywy organizacji kresowych i kombatanckich. Został odsłonięty oraz poświęcony przez arcybiskupa wrocławskiego Henryka Kardynała Gulbinowicza w dniu 25 września 1999 r. Autorem projektu jest J. Bońkowski, a wykonawcą S. Więcek i firma kamieniarska Olewicz Profilex z Piławy Górnej. Interpretacja dzieła przez Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów stwierdza: Pomnik składa się z dwu brył przedstawiających formę tzw. „piramidy azteckiej”. W miejscu przełamania, w części środkowej wykuto postać ludzką przedstawiającą Mękę Pańską z rozpostartymi ramionami, same zaś ramiona zostały „wgniecione” w belkę granitu. Ideą Pomnika jest postawienie nagrobnego bloku kamiennego w pionie dla wydobycia i ukazanie Światu zbrodni ludobójstwa popełnionych na Kresach Południowo-Wschodnich. Faktura, która przypomina płótno, jest symbolem śmierci i zmartwychwstania pamięci i prawdy o zamordowanych. Przełamane płyty przedstawiają niespodziewany cios zadany zamordowanym i ich rodzinom.
    Na Pomniku wyryte są słowa Adama Mickiewicza: Jeśli zapomnicie o Nich, Ty Boże… zapomnij o Mnie oraz herby miast wojewódzkich południowo-wschodnich kresów II Rzeczypospolitej. W kryptach złożona jest ziemia z mogił 2000 miejscowości masowych mordów ludności polskiej ziem: wołyńskiej, tarnopolskiej, lwowskiej, stanisławowskiej, lubelskiej, poleskiej, rzeszowsko-przemyskiej (stan 2017).
  • Metalowy krzyż przydrożny na wale przeciwpowodziowym na Osobowicach stoi przy ścieżce biegnącej wałem przeciwpowodziowym nad Odrą, wzdłuż ulicy Osobowickiej. Znajduje się na wysokości restauracji, zaraz za pętlą tramwajową. Krzyż stoi w tym miejscu co najmniej od początków XX w. Pierwotnie był to drewniany krzyż z Chrystusem wyciętym z blachy i pomalowanym. Taki sposób przedstawiania Chrystusa na krzyżu był bardzo popularny na Śląsku od II poł XIX w., w związku z upowszechnieniem produkcji przemysłowej blachy. Oczywiście dotyczy to tych części regionu, w których mieszkali katolicy. Osobowice były, nietypowo dla protestanckiego w większości Wrocławia, katolickie. Dlatego spotkać można w nich więcej niż gdzie indziej obiektów małej architektury sakralnej. Stały tu jeszcze co najmniej dwa krzyże z Chrystusem wyciętym z blachy. Do co najmniej 2013 r. taki krzyż stał przy Placu Wyzwolenia. Niestety zamieniono figurę na współczesny fabryczny wyrób z tworzywa sztucznego. Wcześniej takiej wymiany dokonano na krzyżu stojącym na początku ul. Rodziny Kornów, biegnącej do Wzgórza Kaplicznego. Trudno zrozumieć czemu mieszkańcy tak chętnie wymieniają łatwe przecież w konserwacji, charakterystyczne dla regionu, blaszane figury, pozbawiając krajobraz kulturowy swego miejsca zamieszkania odniesień do tradycji (stan 2017).
  • Krzyż przy Mostach Trzebnickich. Metalowy "przemysłowy" krzyż stoi na wysepce pomiędzy kanałem do Śluzy Różanka a Starą Odrą, po wschodniej stronie Mostu Trzebnickiego Północnego. Na wysepce tej stoi też filar wspierający połączenie trzeciego i czwartego przęsła mostu. Krzyż został postawiony w 1998 r. (poświęcenie 28 maja) z inicjatywy franciszkanów prowadzących parafię św. Antoniego na Karłowicach. Ma charakter dziękczynny i upamiętniający walkę mieszkańców Karłowic o uratowanie swojej dzielnicy przed zalaniem podczas powodzi tysiąclecia w 1997 r. Niebieską farbą oznaczony jest poziom wody podczas tej powodzi.
  • Pomnik poświęcony wrocławiance, Edith Stein, niemieckiej filozof pochodzenia żydowskiego, która jako karmelitanka bosa przyjęła zakonne imię Teresa Benedykta od Krzyża, został postawiony w parku jej imienia 9 sierpnia 2012 r. Na prostej steli wyryta jest myśl zagazowanej w Auschwitz-Birkenau katolickiej świętej: Bóg jest prawdą. Kto szuka prawdy, szuka Boga, choćby o tym nie wiedział, oraz krótka informacja biograficzna. Święta Benedykta od Krzyża jest jedną z patronek Europy (poza nią: Benedykt z Nursji, Cyryl i Metody, Brygida Szwedzka i Katarzyna z Sieny). Park Świętej Edyty Stein powstał w 2011 r. (został wydzielony z Parku Stanisława Tołpy) w pobliżu domu przy ul. Nowowiejskiej 38, który był od 1910 r własnością i miejscem zamieszkania rodziny Stein. Działa w nim Towarzystwo im. Edyty Stein.
  • Pomnik papieża Jana XXIII przy ul. Świętego Marcina we Wrocławiu został odsłonięty 5 czerwca 1968 r. Nie jest to fundacja kościelna ani wiernych, lecz powstała decyzją Komitetu Wojewódzkiego PZPR z powodów politycznych. Otóż Jan XXIII, na audiencji podczas soboru watykańskiego II dla kardynała Wyszyńskiego i grupy polskich biskupów, mówił o więzach polsko-włoskich i wspomniał też swojego krajana z Bergamo, pułkownika Francesco Nullo, uczestnika powstania styczniowego, wyrażając zadowolenie, że został on uhonorowany również we Wrocławiu. Tu papież użył słów "Na Ziemiach Zachodnich po wiekach odzyskanych" . Słowa te zostały przekazane przez polskich księży i wywołały oficjalny protest ambasadora RFN przy Stolicy Apostolskiej. W odpowiedzi Watykan wystosował notę, że nie jest to stanowisko prawne Soboru, a rozmowy papieża z Ojcami Soboru są objęte tajemnicą. Ponadto wyjaśniono, że polityka Watykanu wobec Ziem Zachodnich nie uległa zmianie. Pomimo to komunistyczne władze Polski uznały incydent za pozytywny gest papieża w stosunku do Polski i początek przełomu w staraniach o ustanowienie na Ziemiach Zachodnich pełnoprawnej polskiej administracji kościelnej. Po śmierci papieża (1963) postanowiono uhonorować go we Wrocławiu. Autorką pomnika jest Ludwika Nitschowa, twórczyni m.in. warszawskiej Syreny.
  • Drewniany krzyż przydrożny u zbiegu ulic Żywopłotowej, Kaplicznej i Rodziny Kornów na Osobowicach we Wrocławiu. Ta ostatnia ulica to niegdysiejsza droga (teraz polna ścieżka) z Osobowic do Wzgórza Kaplicznego, będącego miejscem kultu cudownej figury Matki Bożej Osobowickiej z kaplicą i drogą krzyżową. Przy tej drodze znajduje się kapliczka wnękowa, a do 2004 r. stała też figura św. Jana Nepomucena, po renowacji przeniesiona pod kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus na Osobowicach. Nie wiadomo, kiedy krzyż został pierwotnie ustawiony, ale stało się to w czasie przynależności Wrocławia do Niemiec. Wcześniej był to drewniany krzyż z klasycznym dla tego regionu Dolnego Śląska wizerunkiem Ukrzyżowanego, malowanym na blasze wyciętej w kształcie osoby wiszącej na krzyżu, podobnie jak dwa pozostałe krzyże na Osobowicach (1, 2). Aktualnie figura Chrystusa to typowy, produkowany seryjnie, wyrób ze sztucznej żywicy.
  • Monolitowy krzyż kamienny przy placu Orląt Lwowskich. Do II wojny światowej przy palcu zabaw na Placu Orląt Lwowskich przy skrzyżowaniu z ul. Sokolniczą (skrzyżowanie Berliner Strasse z Jahnstrasse) stał kamienny monolitowy krzyż (dziś to mniej więcej miejsce boiska XII Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego) z inskrypcją informującą o poszerzeniu cmentarza w 1574 r. Do początku XX w. był tu rzeczywiście cmentarz utworzony w 1774 r. i zamknięty w 1865 r., a zlikwidowany w pierwszym dziesięcioleciu XX w. Na jego miejscu urządzono plac zabaw i niewielki park. Krzyż został pewnie zostawiony dla upamiętnienia, że była tu kiedyś nekropolia. Z wyrytej na nim, przytoczonej wyżej, informacji z datą z 1574 r. wynika jednak, że dotyczy ona innego cmentarza, a krzyż został z niego przeniesiony. Bardzo prawdopodobne, że pochodził on z cmentarza grzebalnego przy kościele pw. św Barbary (aktualnie sobór Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy będący katedrą Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) przy ul. Świętego Mikołaja. Cmentarz grzebalny istniał tu od II poł. XIII w. (zamknięty na pocz. XIX w., zlikwidowany na pocz. XX w.) i był kilkukrotnie powiększany. Jedno z tych poszerzeń zostało upamiętnione inskrypcją na krzyżu. Krzyż znalazł się na cmentarzu przy Berliner Strasse i Jagmstrasse (Plac Orląt Lwowskich) dlatego, że był to cmentarz właśnie parafii pw. św. Barbary, utworzony w II poł. XVIII w. w związku z kończącym się miejscem na pochówki przy kościele. Kiedy i dlaczego został przeniesiony, nie wiadomo. Krzyż uznawany jest często za tzw. krzyż pokutny (krzyż pojednania). Nie przeszkadza temu nawet inskrypcja, którą uznaje się wtedy za wtórną (umieszczoną na krzyżu pokutnym). Nie ma do takiego rozumowania żadnych przesłanek oprócz takiej, że rzeczywiście na terenie Wrocławia stawiano krzyże pokutne. Nie było jednak zarezerwowanej dla nich jakiejś specjalnej formy, po której można by je rozpoznać. Wyraźnie widoczny "pęd" do traktowania każdego starego, tajemniczego kamiennego krzyża jak krzyża pokutnego prowadzi do mitologizacji tematu krzyży pokutnych. Opisywany krzyż jest najprawdopodobniej krzyżem pamiątkowym, zgodnie z tym co głosi inskrypcja na nim wyryta. Być może rzeczywiście krzyż jest od niej starszy ale to nie znaczy, że jest pokutny. Dotyczy cmentarza, więc jeżeli inskrypcja jest wtórna, to po prostu została wyryta na jednym z krzyży nagrobnych ze starego zapomnianego grobu. Oczywiście jest to tylko hipoteza, ale o wiele bardziej prawdopodobna niż hipoteza krzyża pokutnego. Niestety zmitologizowanie tematu jest tak wielkie, że racjonalna argumentacja go dotycząca jest łatwo odrzucana na rzecz barwnych legend.
  • Metalowy krzyż na wzór typowego, wysokiego drewnianego, stojący we Wrocławiu na Wojszycach przy Rondzie Piotra Bednarza, w jego południowo-zachodniej części. Figura Ukrzyżowanego seryjnej produkcji ze sztucznej żywicy. Krzyż i figura są prawie identyczne jak inne, pobliskie, na Wojszycach przy ul. Przystankowej. Różnicą jest jedynie brak półeczki na kwiaty na pionowej belce oraz metalowe ogrodzenie, które jest prostsze i nowsze niż otaczające krzyż na ul. Przystankowej. W tym miejscu również stał poprzednio krzyż drewniany z Chrystusem z blachy.
  • Pomnik św. Jana Nepomucena autorstwa Johanna Georga Urbansky'ego (Jana Jerzego Urbańskiego), pochodzącego z Czech, rzeźbiarza wrocławskiego, przed kościołem pw. św. Macieja od strony Placu Nankiera we Wrocławiu. Figura powstała w 1723 r. i jest uznawana za jedno z bardziej udanych dzieł Urbańskiego. Obok figury z Placu Kościelnego na Ostrowiu Tumskim, najbardziej znany wrocławski pomnik czeskiego świętego. Św. Jan przedstawiony jest w klasycznej dla jego wizerunków pozie, wywodzącej się z pomnika na Moście Karola w Pradze. Stoi w chmurach w dynamicznej pozie - kontrapoście, adorując trzymany krzyż. Ubrany jest w strój prałata okresu baroku. Świętemu towarzyszą aniołki (putta) trzymające jego atrybuty (przedmioty/symbole charakteryzujące świętego). Statua umieszczona jest na ozdobnym barokowym, trójczłonowym postumencie. W jego środku znajduje się chronostych podający datę fundacji. Nad nim kartusz ze sceną wrzucenia Jana Nepomucena do Wełtawy przez królewskich siepaczy. Figura jest bardzo podobna do innej pracy Urbańskiego, Nepomuka dla klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie, ustawionego tam w 1724 r. We Wrocławiu znajdują się jeszcze dwa pomniki św. Jana Nepomucena związane z Urbańskim. Wspomniany wyżej na Ostrowiu Tumskim, oraz pochodząca prawdopodobnie z warsztatu Urbańskiego figura na ul. Traugutta.
  • Kurek Wrocławski (Hahnenkrähe) to nieistniejąca już kapliczka słupowa z głowicą, na której z każdej strony była płaskorzeźba. Pochodziła z XVI w. i stała w miejscu jeszcze starszej poprzedniczki. Przyczyny jej fundacji zostały zapomniane, więc próbowały to wyjaśnić legendy. Przy kapliczce była meta wrocławskiego wyścigu konnego, który odbywał się corocznie od XVI do XVIII w. Kapliczka uległa zniszczeniu podczas oblężenia miasta w 1945 r i później zaginęła. Dokładny opis w artykule Kurek Wrocławski.
  • Figura św. Franciszka na ul. Sudeckiej we Wrocławiu. Pomnik Pokój i dobro światu św. Franciszka z Asyżu na skwerze przy kościele pw. św Augustyna przy ul Sudeckiej we Wrocławiu. Poświęcenia figury patrona Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów dokonał 4 października 1987 r. ks. kard. Henryk Gulbinowicz, z okazji 40-lecia pobytu kapucynów we Wrocławiu.
  • Przydrożna kapliczka skrzynkowa w Praczach Odrzańskich we Wrocławiu. Umieszczona na drzewie pomiędzy ulicami Urodzajną i Otrębową (kapliczka w tym miejscu istnieje od początku lat 20. XX w., być może od 1920 r.). W 1990 r. została wymieniona na nową za sprawą proboszcza parafii św. Anny w Praczach Odrzańskich. Po 2006 r. ponownie wymieniona.
  • Drewniany krzyż z Chrystusem wyciętym z blachy stał kiedyś na wschód od kościoła pw. św. Anny w Praczach Widawskich, z lekkim odchyleniem na północ, przy dzisiejszej ulicy Zduńskiej. To wschodnie, tylne wejście na cmentarz przy kościele. Zdjęcie przedstawia krzyż na pocz. lat 30. XX w. W nieznanym czasie po II wojnie światowej krzyż zniknął w ogóle z tego miejsca. Współcześnie przed głównym wejściem do kościoła (od zachodu) znajduje się drewniany krzyż misyjny. Pracze Widawskie (Protsch-Weide) to dawniej wieś, współcześnie osiedle w północnej części Wrocławia (od 1973 r.), w zespole z osiedlem Widawa.