Kamienne krzyże na Śląsku i Łużycach
Krzyże wolno stojące
Brenna, pow. cieszyński; krzyż kamienny z 1699 r.
Pruchna, pow. cieszyński, gm. Strumień; krzyż pamiątkowy dotyczący zabójstwa w 1645 r.
Kiełczyn, pow. dzierżoniowski, gm. Dzierżoniów
Książnica, pow. dzierżoniowski, gm. Dzierżoniów
Piława Dolna, pow. dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów; granitowy krzyż z rytem topora
Tuszyn, pow. dzierżoniowski, gm. Dzierżoniów
Niemcza, pow. dzierżoniowski
Wilków Wielki, pow. dzierżoniowski, gm. Niemcza
Piława Górna, pow. dzierżoniowski
Jaczów, pow. głogowski, gm. Jerzmanowa
Męcinka, pow. jaworski; krzyż kamienny z rytem miecza
Piotrowice, pow. jaworski, gm. Męcinka; kamienny krzyż z rytem miecza
Słup, pow. jaworski, gm. Męcinka
Mierczyce, pow. jaworski, gm. Wądroże Wielkie krzyż kamienny na cmentarzu kościelnym
Okrzeszyn, pow. kamiennogórski, gm. Lubawka
Jelenia Góra; kamienny krzyż w murze koło kościoła św. Wojciecha
Jelenia Góra; dwa kamienne krzyże w murze kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła (aktualnie prawosławny); ryty miecza i kuszy na lewym i niezidentyfikowany na prawym.
Komarno, pow. karokonoski, gm. Janowice Wielkie; kamienny krzyż ze słabo widocznym rytem miecza
Komarno, pow. karokonoski, gm. Janowice Wielkie; kamienny krzyż z rytem
Miedzianka, pow. karkonoski, gm. Janowice Wielkie; kamienny krzyż z napisem MEMENTO
Chroślice, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki
Czernica, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; krzyż kamienny i kamień z rytem krzyża i szabli
Czernica, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; kamienny krzyż z rytem miecza i pełną aureolą, ma też krzyżyk geodezyjny
Czarnica (nieraz podawany Janówek), pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; ryt liter MB oraz daty 1699
Czernica, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; monolitowy kamienny krzyż
Czernica, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; kamienny krzyż (piaskowiec) z rytem bandoletu i datą, ma też krzyżyk geodezyjny
Dziwiszów, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; krzyż z piaskowca ze słabo już czytelnym rytem miecza i małego krzyżyka
Dziwiszów, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; krzyż z piaskowca z rytm korda (może noża) i nieczytelną już datą 1625; legenda o kłótni w tym miejscu dwóch czeladników o kromkę chleba
Jeżów Sudecki, pow. karkonoski
Siedlęcin, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki
Poręba, pow. kłodzki, gm. Bystrzyca Kłodzka
Duszniki-Zdrój, pow. kłodzki
Kłodzko; kamienny krzyż z rytem włóczni na cmentarzu; krzyż jest wiązany z zabójstwem w 1604 r. przez protestancki motłoch polskiego pielgrzyma z Rzymu, Adama Markowskiego, oraz ciężkim zranieniem drugiego, Olbrachta Łaskiego.
Korytów, pow. kłodzki, gm. Kłodzko
Szalejów Dolny, pow. kłodzki, gm. Kłodzko
Czerwieńczyce, pow. kłodzki, gm. Nowa Ruda; krzyż upamiętniający śmierć 115 mieszkańców wsi w 1646 r. podczas wojny trzydziestoletniej
Dzikowiec, pow. kłodzki, gm. Nowa Ruda
Wolibórz, pow. kłodzki, gm. Nowa Ruda
Wambierzyce, pow. kłodzki, gm. Radków; legenda: dwaj bracia Kaspar i Hans von Pannewitz, synowie Ludwika (zm. 1560), walczyli z powodu szlachcianki Valeski von Ullersdorf (1594), obaj zginęli, a Valeska rzuciła się pod młyńskie koło.
Batorów, pow. kłodzki, gm. Szczytna; krzyż Marty; upamiętnia śmierć młodej dziewczyny w 1628 r. zamordowanej prawdopodobnie przez dezertera czy dezerterów ukrywających się w górach podczas wojny trzydziestoletniej
Groble, pow. legnicki, gm. Chojnów; kamienny krzyż z rytem kuszy
Nowa Wieś Legnicka, pow. legnicki, gm. Legnickie Pole; kamienny krzyż z rytem miecza na cmentarzu koło kościoła, prawdopodobnie średniowieczny krzyż z grobu rycerza
Pawlikowice (Pątnów), pow. legnicki, gm. Chojnów; kamienny krzyż z rytem sztyletu
Oleszna Podgórska, pow. lwówecki, gm. Lubomierz
Pławna Dolna, pow. lwówecki, gm. Lubomierz; przedwojenne podania łączą krzyż z zabójstwem księdza wracającego z kolędy albo z morderstwem służącej kantora w 1809 r.
Pławna Górna - Wieszkowice, pow. lwówecki, gm. Lubomierz; kamienny krzyż z rytem GFG / 1731; upamiętnia śmierć Gottfriedta Glaubitza w wyniku wypadku przy zwózce drewna.
Lwówek Śląski; kamienny krzyż z inskrypcją: BC 1846
Skorzynice, pow. lwówecki, gm. Lwówek Śląski; kamienny krzyż z rytem włóczni, krzyżyka i liter FV
Skorzynice, pow. lwówecki, gm. Lwówek Śląski; kamienny krzyż z trudnym do rozpoznania rytem (kord?)
Klecza, pow. lwówecki, gm. Wleń; kamienny krzyż z rytem korda; podejrzana niesprawdzona informacja (Scheer), że krzyż pochodzi z 1562 r. i został wystawiony za morderstwo popełnione na bracie.
Nielestno, pow. lwówecki, gm. Wleń; piaskowcowy krzyż z rytem korda z jednej stronu i korda ew. noża z drugiej - obydwa słabo widoczne
Nielestno, pow. lwówecki, gm. Wleń; piaskowcowy krzyż z ryt kuszy (od strony drzewa), na ramieniu ryt krzyżyka
Wleń, pow. lwówecki; kamienny krzyż z rytem miecza, pochodzi z wsi Grzęba (teraz część Wlenia)
Wleń, pow. lwówecki; kamienny krzyż z rytem puginału i topora, przy ścieżce do ruin zamku
Ligotka, pow. namysłowski, gm. Namysłów
Przeczów, pow. namysłowski, gm. Namysłów; krzyż z cmentarza morowego w Mikowicach, ok. 1600
Gołaszyn, pow. nowosolski, gm. Nowe Miasteczko
Biała Nyska, pow. nyski, gm. Nysa; fot. 1929
Jędrzychów, pow. nyski, Nysa; kamienne krzyże w południowej części wsi; w Jędrzychowie było trzy kamienne krzyże, ten trzeci miał ryt miecza, był zniszczony i został zakopany.
Jędrzychów, pow. nyski, Nysa; granitowy krzyż
Jędrzychów, pow. nyski, Nysa; kamienny krzyż z rytem korda (noża); w 1909 r. P. Kutzer, powołując się na kronikę z 1688 r., przytoczył legendę o zabójstwie nożem trzech uczniów; krzyż do 1980 r. stał przy drodze do Radzikowic (kilkadziesiąt metrów dalej).
Radzikowice, pow. nyski, gm. Nysa
Radzikowice, pow. nyski, gm. Nysa
Nowaki, pow. nyski, gm. Pakosławice; kamienny krzyż
Janków, pow. oławski, gm. Domaniów; granitowy krzyż z rytem krzyża joannitów; według legendy ma upamiętniać zabójstwo w tym miejscu młodej pary (wcześniej leżał w wejsciu) ; prawdopodobnie to krzyż związany z posiadłościami joannitów.
Piskorzów, pow. oławski, gm. Domaniów
Psary, pow. oławski, gm. Oława
Polkowice; kamienny krzyż przy kościele św. Michała Archanioła
Dytmarów, pow. prudnicki, gm. Lubrza
Jaksin, pow. strzeliński, gm. Borów; krzyże graniczne joannitów
Chociwel, pow. strzeliński, gm. Strzelin; dwa kamienne krzyż, prawdopodobnie graniczne
Chociwel, pow. strzeliński, gm. Strzelin; kamienny krzyż z rytem krzyża, prawdopodobnie graniczny posiadłości komandorii joannitów
Chociwel, pow. strzeliński, gm. Strzelin; kamienny krzyż z rytem dwóch mieczy; być może graniczny; uszkodzony w 2013 r. i zabrany do naprawy
Dankowice, pow. strzeliński, gm. Strzelin; kamienny krzyż z rytem miecza
Szczawin, pow. strzeliński, gm. Strzelin
Samborz, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Wichrów, pow. średzki, gm. Kostomłoty; kamienny krzyż z dolną aureolą przeniesiony z pobliskiego Bogdanowa
Lutynia, pow. średzki, gm. Miękina
Kulin, pow. średzki, gm. Środa Śląska; kamienny krzyż, niegdyś z rytem miecza
Rokoszyce, pow. średzki, gm. Środa Śląska
Jarosław, pow. średzki, gm. Udanin
Jarosław, pow. średzki, gm. Udanin; krzyż kamienny do 2016 r. poziomo przy ziemi w murze cmentarza kościelnego
Łagiewniki Średzkie, pow. średzki, gm. Udanin
Lusina, pow. średzki, gm. Udanin
Pielaszkowice, pow. średzki, gm. Udanin
Jaworzyna Śląska, pow. świdnicki; krzyż kamienny z rytem miecza, ma też wgłębienia w głowie i ramionach
Pasieczna, pow. świdnicki, gm. Jaworzyna Śląska
Stary Jaworów, pow. świdnicki, gm. Jaworzyna Śląska
Goczałków Górny, pow. świdnicki, gm. Strzegom; destrukt kamiennego krzyża na granicy gmin i powiatów; ryty krzyża równoramiennego i położenie pozwalają przypuszczać, że mógł to być krzyż graniczny
Lutomia Dolna, pow. świdnicki, gm. Świdnica
Świdnica, plac św. Małgorzaty; tzw. krzyż Jakuba Tau gdyż legenda wiąże go z miejscem egzekucji błazna o takim imieniu w 1347 r. (na krzyżu jest raczej wtórny ryt "J.T. 1347"); najprawdopodobniej jest to po prostu krzyż związany z jednym z miejsc straceń w Świdnicy (przed Köppenthor - Brama Kapturowa), w którym wykonywano wyroki kary ścięcia mieczem, chowano też tu samobójców.
Świdnica ul. Wałbrzyska; monolitowy krzyż kamienny
Buków, pow. świdnicki, gm. Żarów
Zastruże, pow. świdnicki, gm. Żarów
Wielka Lipa, pow. trzebnicki, gm. Oborniki Śląskie
Brzeźno, pow. trzebnicki, gm. Prusice
Skarszyn, pow. trzebnicki, gm. Trzebnica; kamienny krzyż przy drodze w kierunku Łoziny
Wałbrzych Lubiechów; piaskowcowy krzyż z aureolą
Wałbrzych Lubiechów; krzyż ze zlepieńca; według legendy (Kutzer 1910) w miejscu tym został zabity pan młody, ew. panna młoda ze służącą, które przybyły ze Świdnicy
Rydułtowy, pow. wodzisławski; kamienny krzyż o dwóch poprzecznych ramionach (krzyż patriarchalny)
Jodłowice, pow. wołowski, gm. Brzeg Dolny
Pasikurowice, pow. wrocławski, gm. Długołęka; kamienny krzyż w formie krzyża św. Antoniego; być może Donnerkreuz (krzyż burzowy, krzyż gradowy)
Pasikurowice, pow. wrocławski, gm. Długołęka
Tokary, pow. wrocławski, gm. Długołęka
Wilczkowice, pow. wrocławski, gm. Jordanów Śląski
Kąty Wrocławskie, pow. wrocławski
Proszkowice, pow. wrocławski, gm. Mietków; trzy kamienne krzyże, przy nich Paul Kutzer
Sobótka Strzeblów, wrocławski
Żórawina, pow. wrocławski
Dzbanów, pow. ząbkowicki, gm. Bardo
Laskówka, pow. ząbkowicki, gm. Bardo
Sieroszów, pow. ząbkowicki, gm. Ząbkowice Śląskie
Ząbkowice Śląskie; kamienny krzyż w lapidarium miejscowej Izby Regionalnej podpisany bez żadnych podstaw jako krzyż pokutny, co jest bardziej szkodliwe niż w wypadku bezmyślnych "tabliczek w terenie", gdyż to placówka profesjonalna mająca promować historię
Działoszyn, pow. zgorzelecki
Trójca, pow. zgorzelecki; kamienny krzyż z rytem włóczni (partyzany)
Modlikowice, pow. złotoryjski; krzyż z rytem korda (ew. miecza)
Nowa Wieś Grodziska, pow. złotoryjski; kamienny krzyż z rytem (prawdopodobnie bo jest odwrócony) miecza lub korda
Dzietrzychowice, pow. żagański; kamienny krzyż koło muru cmentarza kościelnego
Jasień, pow. żarski; granitowy krzyż z 1813 r. związany prawdopodobnie z pochówkiem żołnierza armii carskiej
Koło, pow. żarski; granitowy krzyż z rytami miecza z obu stron
Krzyże wmurowane
Uciechów, pow. dzierżoniwski
Wilków Wielki, pow. dzierżoniowski
Chroślice, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; krzyż z rytem korda
Chroślice, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; krzyż z rytem korda
Chroślice, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; kamienny krzyż wmurowany w wieżę kościoła
Chroślice, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; kamienny krzyż jako fragment portalu
Siedlęcin, pow. karkonoski, gm. Jeżów Sudecki; destrukt kamiennego krzyża z rytem topora
Niedźwiedzice, pow. legnicki; kamienny krzyż wmurowany w ścianę kościoła, ryt miecza (sztyletu)
Niedźwiedzice, pow. legnicki; kamienny krzyż wmurowany w ścianę kościoła, ryt miecza
Niedźwiedzice, pow. legnicki; kamienny krzyż wmurowany w ścianę kościoła
Niedźwiedzice, pow. legnicki; kamienny krzyż wmurowany w ścianę kościoła, ryt miecza (bardzo słabo widoczny)
Niedźwiedzice, pow. legnicki; kamienny krzyż wmurowany w ścianę kościoła, ryt miecza
Borów Wielki, pow. nowosolski
Borów Wielki, pow. nowosolski
Borów Wielki, pow. nowosolski
Piersno, pow. średzki, gm. Kostomłoty; domniemamy krzyż kamienny (fragmenty) w murze cmentarza kościelnego
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty; pięć krzyży wmurowanych w północną ścianę muru otaczającego dawne duże zabudowania folwarczne
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Piotrowice, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Świdnica Polska, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Wichrów, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Wichrów, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Wichrów, pow. średzki, gm. Kostomłoty; kamienny krzyż. prawdopodobnie krzyż „szczytowy”, zdjęty z kalenicy dachu kościoła.
Lutynia, pow. średzki, gm. Miękinia; kamienny krzyż wmurowany w wieżę kościoła; być może pierwotnie krzyż nagrobkowy księdza (ma ryt kielicha)
Cesarzowice, pow. średzki, gm. Środa Ślaska; możliwe, że kolejne zdjęcie to trzon tego krzyża; ta część wmurowana jest na zewnątrz muru
Cesarzowice, pow. średzki, gm. Środa Śląska; możliwe, że to trzon krzyża z poprzedniego zdjęcia; ta część wmurowana jest od wewnątrz muru
Jarosław, pow. średzki, gm. Udanin
Pichorowice, pow. średzki, gm. Udanin
Ujazd Górny, pow. średzki, gm. Udanin; krzyż w murze cmentarza kościelnego Paul Kutzer identyfikuje z umową dotyczą zabójstwa w 1400 r. Cytat:
Mieszkaniec wsi zabił Petera Hoffmana po (ok.) 1400 roku. Zabójca początkowo ukrywał się przed krwawą zemstą, ale w końcu uzgodnił pewną kwotę z krewnymi zabitego. Pieniądze przekazał nad otwartym grobem, krewni na znak pojednania podali mu rękę zmarłego, którą po do „uściśnięciu” upuścił do grobu. Zabójca zobowiązał się także do darowania 30 funtów wosku kościołowi oraz odbycia pielgrzymki do Rzymu i odwiedzenia w drodze powrotnej „krwawiących hostii” w Wilsnack. Podróż powinna rozpocząć się najpóźniej w tygodniu wielkanocnym. W miejscu czynu musiał postawić krzyż. Twierdzi więc, że to
krzyż pokutny. Może, ale jednak nie musi być to ten konkretny krzyż.
Zebrzydów, pow. świdnicki
Zebrzydów, pow. świdnicki
Brzeg Dolny, pow. wołowski
Doboszowice, pow. ząbkowicki; krzyż wmurowany w narożnik wieży kościoła na wys. ok 15 m; inskrypcja: BC 1559 oraz kielnia i młotek?; najprawdopodobniej upamiętnia budowę wieży.
Sieniawka, pow. zgorzelecki; dwa kamienne krzyże wmurowane w ogrodzenie cmentarza kościelnego
Brennik, pow. złotoryjski
Modlikowice, pow. złotoryjski; krzyż kamienny z rytem kuszy
Stary Żagań, pow. Żagański; cztery kamienne krzyże w murze cmentarza kościelnego
Witoszyn Dolny, pow. żagański
Żagań; kamienny krzyż w murze przy ul. Cmentarnej
Krzyże zaginione
Pełcznica, pow. wrocławski
Braszowice, pow. ząbkowicki: piaskowcowy krzyż przy drodze do Potworowa, niedaleko młyna Staudenmühle (młyn był położony między Brzeźnicą i Grochową oraz leśniczówką; staw młyński był przy przy zbiegu dróg z Grochowej, Brzeźnicy i Braszowa); inskrypcja na krzyżu odczytywana w 1923 i 1939 r. we fragmencie, ale da się z niej odcyfrować treść: Roku 1675, 15 grudnia... tutaj został zabity Tob... Kopper..., świadczy, że był to krzyż upamiętniający zabójstwo.
Kamienne krzyże w Polsce poza Śląskiem
Żurawce, tomaszowski, lubelskie; krzyż kamienny z rytem krzyżyka
Poczopek, sokólski, podlaskie; współczesna kopia krzyża z Knyszewicz
Inne
"Kamienna baba" na cmentarzu kościelnym w Bukowicach; ryt głowy (czaszki) i trzy prawie już niewidoczne krzyżyki; prawdopodobnie nagrobek
Piława Dolna, dzierżoniowski; kamienny krzyż w szczycie kościoła
Lwówek Śląski Płakowice; kamienna płyta przy gruntowej drodze z obustronnym rytem krzyża; strona A
Lwówek Śląski Płakowice; kamienna płyta przy gruntowej drodze z obustronnym rytem krzyża; strona B
Janków, pow. oławski; kamienna płyta z rytem krzyża
Piskorzów, pow. oławski; kamienna płyta z rytem krzyża
Jordanów Śląski, pow. wrocławski; kamienna płyta nagrobna z rytem miecza
Świerzawa, pow. złotoryjski; kamień z rytem krzyża
Przykładowe poza Polską
Raspenava, kraj liberecki, Czechy; ryt miecza i dwa krzyżyki; legenda: tutaj podczas pojedynku dwóch oficerów obaj przeciwnicy zginęli.
Raspenava, kraj liberecki, Czechy; legenda: ojciec przypadkowo zastrzelił swoje dziecko, biorąc je w ciemności za gęś sąsiada.
Heckenbach, Nadrenia-Palatynat
Heckenbach, Nadrenia-Palatynat
Neuenbürg koło Enz, Badenia-Wirtembergia
Krzyż prządki; Zavelstein, Badenia-Wirtembergia
Płyta nagrobna prządki; Kentheim, Badenia-Wirtembergia
Krzyż nagrobny z rytem ryby; Oberbreisig (Bad Breisig), Nadrenia-Palatynat
Krzyż nagrobny bednarza, XVI w.; Linz nad Renem, Nadrenia-Palatynat
Kamienne krzyże w Niemczech, Czechach czy Polsce uważane są za tzw. krzyże pokutne, czy też krzyże pojednania. Właściwie określenia krzyż kamienny i krzyż pokutny (krzyż pojednania) stały się w całkowicie nieuprawniony sposób synonimami.