Chronogram: Różnice pomiędzy wersjami

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
(Nie pokazano 3 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
'''Chronostych, chronogram''' (z gr.  chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać na barokowych budowlach, również na cokołach wolno stojących [[:Kategoria:Barokowe figury|barokowych figur]].  W ten sposób prezentowana jest data związana z  obiektem, najczęściej data  jego powstania.
+
'''Chronostych, chronogram''' (z gr.  chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać jako inskrypcje na barokowych budowlach, również na cokołach wolno stojących [[:Kategoria:Barokowe figury|barokowych figur]].  W ten sposób prezentowana jest data związana z  obiektem, najczęściej data  jego powstania.
  
Data roczna jest w chronogramach "ukryta" w treści  inskrypcji. Chronogram jest więc czymś w rodzaju łamigłówki wykorzystującej fakt, że w alfabecie łacińskim  niektóre  litery  pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. I=1, V=2, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000. Do zapisania  daty używano cytatów z Pisma Świętego lub tworzono wierszowane inskrypcje. Tekst powinien mieć związek z datą. Aby ją odczytać, należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te są wielkie niezależnie od położenia w tekście. Nieraz różniły się też krojem od pozostałych.   
+
Data roczna jest w chronogramach "ukryta" w treści  napisu. Chronogram jest więc czymś w rodzaju łamigłówki wykorzystującej fakt, że w alfabecie łacińskim  niektóre  litery  pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. I=1, V=2, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000. Do zapisania  daty używano cytatów z Pisma Świętego lub tworzono wierszowane inskrypcje. Tekst powinien mieć związek z datą. Aby ją odczytać, należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te są wielkie niezależnie od położenia w tekście. Nieraz różniły się też krojem od pozostałych.   
 
''haeC est ConstrVCta pro gLorIa aC VeneratIone IesV MarIae IosephI IpsI VsqVe beatae ConsangVInItatIs ChrIstI''  (To jest budowla dla chwały i czci Jezusa, Maryi, Józefa, ich samych oraz błogosławionych krewnych Chrystusa), głosi napis w pocysterskim  kościele świętego Józefa w Krzeszowie,  umieszczony nad emporą organową,  pomiędzy namalowanymi tam czterema ewangelistami. Podaje on jednocześnie datę rozpoczęcia prac malarskich w kościele:
 
''haeC est ConstrVCta pro gLorIa aC VeneratIone IesV MarIae IosephI IpsI VsqVe beatae ConsangVInItatIs ChrIstI''  (To jest budowla dla chwały i czci Jezusa, Maryi, Józefa, ich samych oraz błogosławionych krewnych Chrystusa), głosi napis w pocysterskim  kościele świętego Józefa w Krzeszowie,  umieszczony nad emporą organową,  pomiędzy namalowanymi tam czterema ewangelistami. Podaje on jednocześnie datę rozpoczęcia prac malarskich w kościele:
 
<poem>
 
<poem>
Linia 23: Linia 23:
  
 
Chronostychy, eteostychy tworzone były zasadniczo w języku łacińskim, którym Kościół katolicki posługiwał się nadal w okresie baroku  nie tylko w liturgii. W krajach niemieckojęzycznych zdarzały  się jednak również chronostychy po niemiecku.  Na terenie Czech pojawiły się incydentalnie w XIX w. chronostychy w języku czeskim.  Było to wynikiem tzw.  Czeskiego Odrodzenia Narodowego, gdy po kilkusetletnim upadku rodzimego języka na rzecz niemieckiego zaczął się on odradzać, a Czesi przykładali dużą wagę do jego promocji. W okresie gdy ten sposób przedstawiania dat wyszedł już z użycia i był uważany za zamierzchłą, wydumaną ciekawostkę, w Czechach potrafiono  trudzić się nad układaniem chronostychów dotyczących remontu figur, po to, aby zaznaczyć, że po czesku też tak można. W ten sposób na figurach istnieje nieraz oryginalny chronostych z XVIII w. w języku łacińskim, dotyczący fundacji figury, oraz napis w formie chronostychu po czesku z połowy XIX w., dotyczący jej remontu czy przeniesienia. Tak jest np. z figurą św. Jana Nepomucena w Pardubicach. Na przedniej ścianie cokołu łaciński chronostych informuje o dacie powstania - 1747, a na ścianie tylnej tego cokołu, chronostych w języku czeskim informuje o przeniesieniu figury (fot. 4).
 
Chronostychy, eteostychy tworzone były zasadniczo w języku łacińskim, którym Kościół katolicki posługiwał się nadal w okresie baroku  nie tylko w liturgii. W krajach niemieckojęzycznych zdarzały  się jednak również chronostychy po niemiecku.  Na terenie Czech pojawiły się incydentalnie w XIX w. chronostychy w języku czeskim.  Było to wynikiem tzw.  Czeskiego Odrodzenia Narodowego, gdy po kilkusetletnim upadku rodzimego języka na rzecz niemieckiego zaczął się on odradzać, a Czesi przykładali dużą wagę do jego promocji. W okresie gdy ten sposób przedstawiania dat wyszedł już z użycia i był uważany za zamierzchłą, wydumaną ciekawostkę, w Czechach potrafiono  trudzić się nad układaniem chronostychów dotyczących remontu figur, po to, aby zaznaczyć, że po czesku też tak można. W ten sposób na figurach istnieje nieraz oryginalny chronostych z XVIII w. w języku łacińskim, dotyczący fundacji figury, oraz napis w formie chronostychu po czesku z połowy XIX w., dotyczący jej remontu czy przeniesienia. Tak jest np. z figurą św. Jana Nepomucena w Pardubicach. Na przedniej ścianie cokołu łaciński chronostych informuje o dacie powstania - 1747, a na ścianie tylnej tego cokołu, chronostych w języku czeskim informuje o przeniesieniu figury (fot. 4).
 +
 +
== Kabalistyczny zapis dat ==
 +
Używany w tym samym czasie, ale mniej  popularny niż chronostych i stosowany głównie do datowania druków czy rękopisów, a incydentalnie tylko pojawiający się na inskrypcjach,  jest zapis kabalistyczny. Do zapisu liczb używało się w nim 23 liter alfabetu łacińskiego, którym przyporządkowane były cyfry i liczby w następujący sposób:
 +
<Center>
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
| A || B || C || D || E || F || G || H || I || K || L || M || N || O || P || Q || R || S || T || V || X || Y || Z
 +
|-
 +
| 1 || 2 || 3 || 4 || 5 || 6 || 7 || 8 || 9 || 10 || 20 || 30 || 40 || 50 || 60 || 70 || 80 || 90 || 100 || 200 || 300 || 400 || 500
 +
|}
 +
</center>
 +
Pomysł wzięty z kabały, w której hebrajskim literom przypisane są liczby.  Należy sumować wszystkie liczby odpowiadające kolejnym literom tekstu zgrupowanym w słowa. Dla przykładu wyraz Mater daje 216. Najczęściej od razu pod słowem podawano sumę jego liczb, które następnie należało dodać, by uzyskać datę.
 +
<center>
 +
{| class="wikitable"
 +
|-
 +
| Hanc || Molem || Pietas || Sacra || Struxit || Honori || Suma słów daje datę
 +
|-
 +
| <center>52</center> || <center>135</center> || <center>265</center> || <center>175</center> || <center>879</center> || <center>237</center> || <center>1743</center>
 +
|}
 +
</center>
 +
To przykład jednego wiersza inskrypcji na pomniku [[Figura św. Jana Nepomucena w Niedźwiedniku|św. Jana Nepomucena w Niedźwiedniku w pow. ząbkowickim z 1743 r.]] 
  
 
=== Ćwiczenie ===
 
=== Ćwiczenie ===

Wersja z 07:07, 12 sie 2022

Chronostych, chronogram (z gr. chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać jako inskrypcje na barokowych budowlach, również na cokołach wolno stojących barokowych figur. W ten sposób prezentowana jest data związana z obiektem, najczęściej data jego powstania.

Data roczna jest w chronogramach "ukryta" w treści napisu. Chronogram jest więc czymś w rodzaju łamigłówki wykorzystującej fakt, że w alfabecie łacińskim niektóre litery pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. I=1, V=2, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000. Do zapisania daty używano cytatów z Pisma Świętego lub tworzono wierszowane inskrypcje. Tekst powinien mieć związek z datą. Aby ją odczytać, należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te są wielkie niezależnie od położenia w tekście. Nieraz różniły się też krojem od pozostałych. haeC est ConstrVCta pro gLorIa aC VeneratIone IesV MarIae IosephI IpsI VsqVe beatae ConsangVInItatIs ChrIstI (To jest budowla dla chwały i czci Jezusa, Maryi, Józefa, ich samych oraz błogosławionych krewnych Chrystusa), głosi napis w pocysterskim kościele świętego Józefa w Krzeszowie, umieszczony nad emporą organową, pomiędzy namalowanymi tam czterema ewangelistami. Podaje on jednocześnie datę rozpoczęcia prac malarskich w kościele:

C+C+V+C +L+I+C+V+I+I+V+M+I+I+I+I+I+V+V+C+V+I+I+I+C+I+I
czyli
100+100+5+100+50+1+100+ 5+1+1+5+1000+1+1+1+1+1+5+5+100+5+1+1+1+100+1+1,
a więc rok 1693.

Należy zwrócić uwagę, że w tekście nie pojawia się ani jedna zbędna litera – cyfra. Skomplikowanie tej poetycko-chronologicznej łamigłówki powodowało, że pojawiały się ułatwienia w postaci adaptacji innych liter do chronogramu. Zamiast V czyli 5 pojawiało się U czy Y. Y mogło nieraz oznaczać dwie jedynki (II). H też mogło nieraz oznaczać dwie jedynki (II). W, to z kolei czasem 2 razy V czyli 10 (VV). Zdarzało się też incydentalnie naciąganie innych liter. Oczywiście litery te są w takich wypadkach wyróżnione w tekście, tak jak oryginalne litery chronograficznego zapisu daty. Należy też pamiętać, że jeżeli litery pojawią się obok siebie, tworząc rzymską liczbę typu IV (4), IX (9) itd., należy sumować odpowiadające im cyfry, a nie czytać jako liczby. A zatem IV to nie 4, lecz I+V, czyli 6, a IX to nie 9, ale I+X, czyli 11.

Określenia chronogram i chronostych są współcześnie używane zamiennie. Należy jednak pamiętać, że chronogram to sam zapis daty. Natomiast określenie chronostych odnosi się do formy tekstu. W uproszczeniu chronogram to litery-cyfry układające się w datę, a chronostych to wiersz, w którym prezentowany jest chronogram. Chronostychy są poezją mnemotechniczną, służącą do zapamiętywania, przypominania sobie i przechowywania informacji. Zaliczane są też do poezji kunsztownej, czyli takiej, w której tekst ma układać się w pewien kształt lub może być odczytywany w określony sposób.

Ten charakterystycznie dla baroku udziwniony sposób datowania stosowany był głównie w inskrypcjach zawierających czas powstania budowli czy figur. Zdarzało się też, że chronogramem podawano datę zgonu w epigramatach na nagrobkach (Trelińska, 2014). Pojawiały się też pisane chronostychem poematy (Tuwim, 2008), a także przenikał on na pobocze twórczości naukowej. Pochodzący ze Lwowa Michał Boym, jezuicki misjonarz na Dalekim Wschodzie i wysłannik cesarza Chin do papieża, a jednocześnie botanik, w swym dziele Flora Sinensis (Flora Chin) zadedykowanym cesarzowi Leopoldowi I, umieścił we wstępie jego stuwierszowy panegiryk zatytułowany: Centuria chronostichorum In Felicissimam Et Auspicatissimam Coronationem Serenissimi Hungariae Regis Leopoldi Ignatii, a w każdym wierszu zawarł chronogramem rok koronacji swego mecenasa na króla Węgier (1655).

Chronostychy, eteostychy tworzone były zasadniczo w języku łacińskim, którym Kościół katolicki posługiwał się nadal w okresie baroku nie tylko w liturgii. W krajach niemieckojęzycznych zdarzały się jednak również chronostychy po niemiecku. Na terenie Czech pojawiły się incydentalnie w XIX w. chronostychy w języku czeskim. Było to wynikiem tzw. Czeskiego Odrodzenia Narodowego, gdy po kilkusetletnim upadku rodzimego języka na rzecz niemieckiego zaczął się on odradzać, a Czesi przykładali dużą wagę do jego promocji. W okresie gdy ten sposób przedstawiania dat wyszedł już z użycia i był uważany za zamierzchłą, wydumaną ciekawostkę, w Czechach potrafiono trudzić się nad układaniem chronostychów dotyczących remontu figur, po to, aby zaznaczyć, że po czesku też tak można. W ten sposób na figurach istnieje nieraz oryginalny chronostych z XVIII w. w języku łacińskim, dotyczący fundacji figury, oraz napis w formie chronostychu po czesku z połowy XIX w., dotyczący jej remontu czy przeniesienia. Tak jest np. z figurą św. Jana Nepomucena w Pardubicach. Na przedniej ścianie cokołu łaciński chronostych informuje o dacie powstania - 1747, a na ścianie tylnej tego cokołu, chronostych w języku czeskim informuje o przeniesieniu figury (fot. 4).

Kabalistyczny zapis dat

Używany w tym samym czasie, ale mniej popularny niż chronostych i stosowany głównie do datowania druków czy rękopisów, a incydentalnie tylko pojawiający się na inskrypcjach, jest zapis kabalistyczny. Do zapisu liczb używało się w nim 23 liter alfabetu łacińskiego, którym przyporządkowane były cyfry i liczby w następujący sposób:

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500

Pomysł wzięty z kabały, w której hebrajskim literom przypisane są liczby. Należy sumować wszystkie liczby odpowiadające kolejnym literom tekstu zgrupowanym w słowa. Dla przykładu wyraz Mater daje 216. Najczęściej od razu pod słowem podawano sumę jego liczb, które następnie należało dodać, by uzyskać datę.

Hanc Molem Pietas Sacra Struxit Honori Suma słów daje datę
52
135
265
175
879
237
1743

To przykład jednego wiersza inskrypcji na pomniku św. Jana Nepomucena w Niedźwiedniku w pow. ząbkowickim z 1743 r.

Ćwiczenie

Jakie lata podają chronostychy

  1. łaciński, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena przed kościołem świętego Macieja we Wrocławiu (fot. 1)
  2. łaciński, informujący o dacie renowacji figury św. Jana Nepomucena, stojącej na moście z 1565 r. na Białej Lądeckiej w Lądku-Zdroju (fot. 2)
  3. niemiecki, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena w Pogalewie Małym w powiecie wołowskim (fot. 3)
  4. czeski, informujący od dacie odnowienia i przeniesienia figury św. Jana Nepomucena (fot. 4)

Źródła

  • Aleksandrowicz Tadeusz. Barokowe chronostychy łacińskie w Cieszynie. W: Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. Katowice: 2002, s. 114.
  • Miazek Monika. Flora Sinensis Michała Boyma SI. Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnens, 2005.
  • Trelińska Barbara. Intelektualne zabawy w epigrafice. Rocznik Łódzki. Tom LXI - 2014, s. 175-180.
  • Scheer Iwona, Święty Jan Nepomucen [w:] "Przydrożne pomniki przeszłości" zeszyt 6, Świdnica 1988, s. 9-10
  • Słownik terminów literackich. Wrocław: Ossolineum, 1989.
  • Szymański Józef. Nauki pomocnicze historii. Warszawa: PWN, 1983.
  • Tuwim Julian. Pegaz dęba czyli panopticum poetyckie. Warszawa: Iskry, 2008.
  • Wich Urszula. Tajemnice warsztatu twórców polskiej poezji mnemotechnicznej (od XIV do XVIIII wieku) na przykładzie akrostychu i chronostychu. Acta Universitatis Lodzensis. Folia Literraria Polonica. Tom 13 (2010), s. 19-33.