Chronogram

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Chronostych, chronogram (z gr. chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać na barokowych budowlach, również na cokołach wolno stojących barokowych figur. W ten sposób prezentowana jest data związana z obiektem, najczęściej data jego powstania.

Data roczna jest w chronogramach "ukryta" w treści inskrypcji. Chronogram jest więc czymś w rodzaju łamigłówki wykorzystującej fakt, że w alfabecie łacińskim niektóre litery pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. I=1, V=2, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000. Do zapisania daty używano cytatów z Pisma Świętego lub tworzono wierszowane inskrypcje. Tekst powinien mieć związek z datą. Aby ją odczytać, należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te są wielkie niezależnie od położenia w tekście. Nieraz różniły się też krojem od pozostałych. haeC est ConstrVCta pro gLorIa aC VeneratIone IesV MarIae IosephI IpsI VsqVe beatae ConsangVInItatIs ChrIstI (To jest budowla dla chwały i czci Jezusa, Marii, Józefa, ich samych oraz błogosławionych krewnych Chrystusa), głosi napis w pocysterskim kościele świętego Józefa w Krzeszowie, umieszczony nad emporą organową, pomiędzy namalowanymi tam czterema ewangelistami. Podaje on jednocześnie datę rozpoczęcia prac malarskich w kościele:

C+C+V+C +L+I+C+V+I+I+V+M+I+I+I+I+I+V+V+C+V+I+I+I+C+I+I
czyli
100+100+5+100+50+1+100+ 5+1+1+5+1000+1+1+1+1+1+5+5+100+5+1+1+1+100+1+1,
a więc rok 1693.

Należy zwrócić uwagę, że w tekście nie pojawia się ani jedna zbędna litera – cyfra. Skomplikowanie tej poetycko chronologicznej łamigłówki powodowało, że pojawiały się ułatwienia w postaci adaptacji innych liter do chronogramu. Zamiast V czyli 5 pojawiało się U czy Y. Y mogło nieraz oznaczać dwie jedynki (II). H też mogło nieraz oznaczać dwie jedynki (II). W, to z kolei czasem 2 razy V czyli 10 (VV). Zdarzało się też incydentalnie naciąganie innych liter. Oczywiście litery te są w takich wypadkach wyróżnione w tekście, tak jak oryginalne litery chronograficznego zapisu daty. Należy też pamiętać, że jeżeli litery pojawią się obok siebie, tworząc rzymską liczbę typu IV (4), IX (9) itd., należy je sumować, a nie czytać jako liczby czyli IV to nie 4 lecz I+V czyli 6, a IX to nie 9 ale I+X czyli 11.

Określenia chronogram i chronostych są współcześnie używane zamiennie. Należy jednak pamiętać, że chronogram to sam tekst, zapis daty. Natomiast określenie chronostych odnosi się do formy tego tekstu. W uproszczeniu chronogram to litery-cyfry układające się w datę, a chronostych to wiersz, w którym prezentowany jest chronogram. Chronostychy są poezją mnemotechniczną, służącą do zapamiętywania, przypominania sobie i przechowywania informacji. Zaliczane są też do poezji kunsztownej czyli takiej, w której tekst ma układać się w pewien kształt lub może być odczytywany w określony sposób.

Ten charakterystycznie dla baroku udziwniony sposób datowania stosowany był głównie w inskrypcjach zawierających czas powstania budowli czy figur. Zdarzało się też, że chronogramem podawano datę zgonu w epigramatach na nagrobkach (Trelińska, 2014). Pojawiały się też pisane chronostychem poematy (Tuwim, 2008), a także przenikał on na pobocze twórczości naukowej. Pochodzący ze Lwowa Michał Boym, jezuicki misjonarz na Dalekim Wschodzie i wysłannik cesarza Chin do papieża, a jednocześnie botanik, w swym dziele Flora Sinensis (Flora Chin) zadedykowanym cesarzowi Leopoldowi I, umieścił we wstępie jego stuwierszowy panegiryk zatytułowany: Centuria chronostichorum In Felicissimam Et Auspicatissimam Coronationem Serenissimi Hungariae Regis Leopoldi Ignatii, a w każdym wierszu zawarł chronogramem rok koronacji swego mecenasa na króla Węgier (1655).

Chronostychy, eteostychy tworzone były zasadniczo w języku łacińskim, którym kościół katolicki posługiwał się nadal w okresie baroku nie tylko w liturgii. W krajach niemieckojęzycznych zdarzały się jednak również chronostychy po niemiecku. Na terenie Czech pojawiły się incydentalnie w XIX w. chronostychy w języku czeskim. Było to wynikiem tzw. Czeskiego Odrodzenia Narodowego, gdy po kilkusetletnim upadku rodzimego języka na rzecz niemieckiego zaczął się on odradzać, a Czesi przykładali dużą wagę do jego promocji. W okresie gdy ten sposób przedstawiania dat wyszedł już z użycia i był uważany za zamierzchłą, wydumaną ciekawostkę, w Czechach potrafiono trudzić się nad układaniem chronostychów dotyczących remontu figur, po to, aby zaznaczyć, że po czesku też tak można. W ten sposób na figurach istnieje nieraz oryginalny chronostych z XVIII w. w języku łacińskim, dotyczący fundacji figury, oraz napis w formie chronostychu po czesku z połowy XIX w., dotyczący jej remontu czy przeniesienia. Tak jest np. z figurą św. Jana Nepomucena w Pardubicach. Na przedniej ścianie cokołu łaciński chronostych informuje o dacie powstania - 1747, a na ścianie tylnej tego cokołu, chronostych w języku czeskim informuje o przeniesieniu figury (fot. 4).

Ćwiczenie

Jakie lata podają chronostychy

  1. łaciński, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena przed kościołem świętego Macieja we Wrocławiu (fot. 1)
  2. łaciński, informujący o dacie renowacji figury św. Jana Nepomucena, stojącej na moście z 1565 r. na Białej Lądeckiej w Lądku-Zdroju (fot. 2)
  3. niemiecki, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena w Pogalewie Małym w powiecie wołowskim (fot. 3)
  4. czeski, informujący od dacie odnowienia i przeniesienia figury św. Jana Nepomucena (fot. 4)

Źródła

  • Aleksandrowicz Tadeusz. Barokowe chronostychy łacińskie w Cieszynie. W: Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. Katowice: 2002, s. 114.
  • Miazek Monika. Flora Sinensis Michała Boyma SI. Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnens, 2005.
  • Trelińska Barbara. Intelektualne zabawy w epigrafice. Rocznik Łódzki. Tom LXI - 2014, s. 175-180.
  • Scheer Iwona, Święty Jan Nepomucen [w:] "Przydrożne pomniki przeszłości" zeszyt 6, Świdnica 1988, s. 9-10
  • Słownik terminów literackich. Wrocław: Ossolineum, 1989.
  • Szymański Józef. Nauki pomocnicze historii. Warszawa: PWN, 1983.
  • Tuwim Julian. Pegaz dęba czyli panopticum poetyckie. Warszawa: Iskry, 2008.
  • Wich Urszula. Tajemnice warsztatu twórców polskiej poezji mnemotechnicznej (od XIV do XVIIII wieku) na przykładzie akrostychu i chronostychu. Acta Universitatis Lodzensis. Folia Literraria Polonica. Tom 13 (2010), s. 19-33.