Chrystus Frasobliwy

Z almanach wrocławski
Wersja z dnia 19:57, 17 gru 2019 autorstwa Michał Zalewski (dyskusja | edycje) (Utworzono nową stronę "thumb|left|360px|alt=Chrystus Frasobliwy|1. Frasunek nad kurpiowską dolą '''Chrystus Frasobliwy''', niem. ''Christus in der Rast'', ''C...")
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Chrystus Frasobliwy
1. Frasunek nad kurpiowską dolą

Chrystus Frasobliwy, niem. Christus in der Rast, Christus im Elend, fr. Dieu de Pitié - ikonograficzny typ przedstawiający medytującego Jezusa Chrystusa, w pozie siedzącej z pochyloną głową wspartą na dłoni.

Ten schemat (melancholijny) przedstawiania postaci stosowany był już w w sztuce starożytnej (greckiej, etruskiej, rzymskiej, azjatyckiej) dla podkreślenia duchowego i fizycznego stanu człowieka cierpiącego. Typologia biblijna wyprowadza Chrystusa Frasobliwego z zestawień z tragicznymi, wydanymi na cierpienie, starotestamentowymi postaciami Jeremiasza, Hioba, Izaaka ("typy" zapowiadające Chrystusa Frasobliwego).

Chrystus Frasobliwy przedstawiany jest głównie w rzeźbie, rzadziej malarstwie i grafice.

2. Karta tytułowa Małej Pasji 1509-1510, A. Dürer

Powstanie wizerunku

Rozwój takiego wyobrażenia Chrystusa skatalizowany został średniowiecznymi utworami pasyjnymi. Przedstawienie ukazujące boleściwego, wyczerpanego Jezusa, siedzącego na kamieniu pojawiło się w sztuce europejskiej w u schyłku XIV w. Było uzupełnieniem stacji Drogi Krzyżowej, który to sposób obrazowania Męki Chrystusa kształtował się w tym samym okresie. Scena nie ma bezpośredniego odniesienia w Ewangeliach. Wywodzi się z z tekstów literackich i rozmyślań związanych z Męką Pańską i ma odniesienie do etapu via dolorosa bezpośrednio poprzedzającego ukrzyżowanie. Wiązano ją ze spotkaniem Jezusa z Maryją, podczas którego krzyż przejął na chwilę Szymon Cyrenejczyk, a Chrystus usiadł zafrasowany na kamieniu (nieraz był to pień, a nawet bęben). Jezus po raz pierwszy ukazał wtedy przed Matką swoje człowiecze cierpienie, znajdując się w stanie całkowitego wyczerpania fizycznego. Taki obraz wprowadza średniowieczna opowieść Occursus Mariae.

Temat dosyć szybko wykroczył poza kompozycyjne ramy Drogi Krzyżowej. Wyabstrahowany z kontekstu oczekiwania na śmierć wizerunek Chrystusa stał się prezentacją refleksji na temat problemu cierpienia, ofiary i śmierci w imię wyższych celów. Jednocześnie wierny mógł dostrzec w zafrasowanym Bogu swoje własne problemy, a także wątpliwości co do sensu cierpień i ofiar, w które obfituje los człowieka.

Najstarsze przedstawienia Chrystusa Frasobliwego pochodzą z Niemiec i Niderlandów końca XIV w. W rozwijającym się tam nowym modelu pobożności (tzw. devotio moderna) propagowano człowieczeństwo Jezusa jako wzór do naśladowania w życiu codziennym oraz zwracano uwagę na życie duchowe człowieka. W ten obraz dobrze wpisywał się Chrystus Frasobliwy.

Na związek tematyczny Chrystusa Frasobliwego z Drogą Krzyżową wskazują ślady biczowania, korona cierniowa, ogólne wyniszczenie postaci, ręce przewiązane powrozem lub trzymające trzcinę. Układ rąk, wzorowany na przedstawieniach Hioba, ulegał zmianom. Na rzeźbie w katedrze w Brunszwiku z końca XIV w. Chrystus Frasobliwy dotyka prawą dłonią policzka, w lewej trzyma pęk trzcin. Z kolei na pocz. XV w. został przedstawiony z rękoma skrzyżowanymi i przewiązanymi powrozem (Landesmuseum w Münster). Pod koniec XV w. wykrystalizował się klasyczny schemat postaci. Chrystus Frasobliwy, tak jak na karcie tytułowej Małej Pasji Albrecht Dürera (1509-1510), opiera prawy łokieć o prawe kolano, a podbródek na dłoni. Lewa dłoń spoczywa na lewym kolanie.

Pierwsze kapliczki przydrożne z Chrystusem Frasobliwym pojawiły się pod koniec XV w. w Niemczech.

Chrystus Frasobliwy w Polsce

Chrystus Frasobliwy
3. Obraz St. Samostrzelnika, ok. 1515
Chrystus Frasobliwy
Chrystus Frasobliwy, prawd. koniec XV w., kościół Bernardynów w Krakowie

Wizerunki Chrystusa Frasobliwego pojawiały się w Polsce na przełomie XV i XVI w. Z tego okresu pochodzi rzeźba nieznanego artysty w kościele Bernardynów w Krakowie przy ul. Bernardyńskiej. Na początku XVI w. powstał obraz Chrystus Frasobliwy dla klasztoru cystersów w Szczyrzycu, przypisywany Stanisławowi Samostrzelnikowi (ok. 1480-1541). W starszej literaturze niezidentyfikowanego autora określano "Mistrz Chrystusa Frasobliwego".

Niewątpliwie do spopularyzowania wizerunku Chrystusa Frasobliwego przyczyniło się wydane w Krakowie w 1522 r. dzieło Baltazara Opecia zatytułowane Żywot Pana Jezu Krysta. Znajduje się w nim drzeworyt przedstawiający scenę przygotowań do ukrzyżowania, w której obok krzyża przysiadł Chrystus. Niedługo potem piszący po łacinie poeta Klemens Janicki (1516-1543) zastanawiał się:

O czym rozmyślasz, siedząc na szorstkiej skale, samotny,
Z brodą wspartą na ręku, Chryste, głowo znużona,
Pewnie o dziele zbawienia, o śmierci, która Cię spęta,
O roztrzaskaniu wrót piekła, o twardym Królestwie Bożym,
O tym samym chcę myśleć, dopóki żyję - spraw, Panie!
Niech Twoja dobra ręka mą biedną głowę przygarnie.
(przekład Zygmunt Kubiak)

W XVII wieku Chrystus Frasobliwy pojawił się "masowo" przy polskich drogach. Wtedy to w ramach działań określanych jako kontrreformacyjne, Kościół postanowieniami synodów wymagał od proboszczów doprowadzenia do tego, aby w każdej wsi, a także na drogach, znajdowały się znaki krzyża świętego oraz figury wskazujące na pobożność mieszkańców. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane kamienne kapliczki słupowe, na których szczycie lub w wieńczącej je latarni umieszczano kamienne rzeźby Chrystusa Frasobliwego.

Do końca XVIII w. rzeźby Chrystusa Frasobliwego były domeną sztuki profesjonalnej (cechowej). Nieraz, z powodu przenoszenia już od renesansu warsztatów rzeźbiarskich na prowincję w pobliże źródeł surowca, ich wytwory, tracąc powoli kontakt z ośrodkami artystycznymi, ulegały prymitywizacji. Tak było np. na Ponidziu w Pińczowie i okolicach gdzie już w XVI w. osiedliło się i założyło warsztaty kamieniarskie wielu przybyszów z Włoch. Do dzisiaj w podpińczowskiej wsi Włochy spotykane są nazwiska świadczące o italskim pochodzeniu przodków, którzy przybili w te strony jako kamieniarze, a w XVIII w. stali się chłopami. XVIII-wieczne produkcje takich warsztatów były już często zbliżone ludowemu wyczuciu formy.

Chrystus Frasobliwy w polskiej sztuce ludowej

Na przełomie XVIII i XIX w. Chrystus Frasobliwy stał się domeną sztuki ludowej. Proces ten nastąpił nie tylko w Polsce, ale również w Niemczech, na Słowacji, w Austrii. Przyczyną było wcześniejsze spopularyzowanie tej formy przedstawiania Jezusa, opisana wyżej prymitywizacja wytworów warsztatów prowincjonalnych oraz szczególne umiłowanie Chrystusa Frasobliwego przez lud.

W pojęciu ludowym Frasobliwy ucieleśnia Boga rozumiejącego ludzkie biedy i troski, martwi się upadkiem grzeszników i ocali ludzkość. W dniu Sądu Ostatecznego okaże wszystkim, nikogo nie wyłączając, swoje miłosierdzie. Liczne legendy opowiadają o tym, jak Chrystus zafrasował się przed śmiercią na krzyżu nad losem swoim i świata.

Chrystus Frasobliwy jest w rzeźbie ludowej na tyle popularnym motywem, że wyróżnia się go jako odrębny typ ikonograficzny sztuki ludowej w ramach schematu antycznego.

Już od I poł. XIX w. można mówić o wykrystalizowaniu się ludowego Chrystusa Frasobliwego. Wyróżnia się 3 odmiany typologiczne:

  • Najpopularniejszy w całej Polsce typ wywodzący się ze sztuki gotyckiej, w cierniowej koronie i perizonium (drapowana opaska bioder ukrzyżowanego Chrystusa), z czaszką Adama, pierwszego człowieka, pod stopą (Podkarpacie i Lubelszczyzna).
  • Jako król okryty purpurowym płaszczem spiętym pod szyją i trzymający w lewej dłoni berło, trzcinę lub jabłko królewskie. W tej formie występuje głównie na Górnym Śląsku i na Podhalu ale spotykany jest też w całej Polsce.
  • Odziany w długą suknię odsłaniającą tylko dłonie i stopy, nieraz w koronie cierniowej. Tak przedstawiany jest głównie na Kurpiach, również na Mazowszu.

W ramach tych typów wysypują odmiany (południowolubelska, dwie podhalańskie, dwie podkarpackie, górnośląska, mazowiecka, kurpiowska) różniące się niektórymi atrybutami i innymi szczegółami.

Typ regionalny kurpiowski rozprzestrzenił się na Litwę pod nazwą Smutkelis (Smutkialis). Również polskiego pochodzenia jest rosyjski Spas Połunočnyj, który przywędrował do okręgu permskiego z polskimi zesłańcami politycznymi.

Chrystus Frasobliwy nazywany jest regionalnie

  • Miłosierdzie - na Podhalu i w Łowickiem
  • Św. Turbacyjo w Krakowskiem
  • Starośliwy na Górnym Śląsku
  • Płaczebóg na Kaszubach
  • ponadto występują lokalnie nazwy św. Piątek, Ponjezusiczek, Bolejący, Solooblany, Cierpotka, Dumający, Frasuś.

Chrystusa Frasobliwego można uznać za symbol polskiej sztuki ludowej, a nawet jedną z wizytówek polskości. Jego figury zrosły się z pejzażem. Zawsze smętne oczy Frasobliwego, patrzącego "na ten padół ziemskich krzywd i niedoli" z kapliczek i ze słupów przydrożnych, nadają polskiemu krajobrazowi szczególny melancholijny wyraz.

Artykuł został napisany w oparciu głównie o:

  • Rożek Michał. Idee i symbole sztuki chrześcijańskiej. Kraków: 2010.
  • Seweryn Tadeusz. O Chrystusie Frasobliwym. Figurki-legendy-świątkarze, Kraków: 1926.
  • Surdokaitė Gabija. O znaczeniu pewnego wizerunku w życiu religijnym i sztuce: Chrystus Frasobliwy - jego funkcja i miejsce. Zarządzanie w Kulturze. 2013, 14, z. 2, s. 115–132.
  • Wegner Helena. Frasobliwy Chrystus W: Encyklopedia katolicka tom V, Lublin: 1989