Dobczyce - ludowa kapliczka przydrożna z początku XVII w.: Różnice pomiędzy wersjami

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Linia 1: Linia 1:
{{W budowie}}
 
 
<div style="float: right;">[[Plik:Information icon.svg|left|16px]] ''[[Dobczyce|Zobacz artykuły o innych kapliczkach w Dobczycach]]''</div>
 
<div style="float: right;">[[Plik:Information icon.svg|left|16px]] ''[[Dobczyce|Zobacz artykuły o innych kapliczkach w Dobczycach]]''</div>
 
[[Plik:Dobczyce figura 1604.jpeg|alt=Dobczyce, figura z XVII w.|thumb|left|240px|1. Dobczyce, figura z XVII w. (fot. 2013)]]
 
[[Plik:Dobczyce figura 1604.jpeg|alt=Dobczyce, figura z XVII w.|thumb|left|240px|1. Dobczyce, figura z XVII w. (fot. 2013)]]
Linia 10: Linia 9:
 
Mierząca ok. 230 cm figura składa się z prostopadłościennego postumentu na planie kwadratu, stojącego na również prostopadłościennej podstawie na planie kwadratu o dłuższym boku, ustawionej z kolei na kwadratowej płycie o jeszcze dłuższym boku. Tak ukształtowany filar zakończony jest kwadratową płytą, będącą jednocześnie gzymsem, na której spoczywa czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami, zakończona [[dach namiotowy|czterospadowym daszkiem]] zwieńczonym krzyżem z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. Pod daszkiem biegnie naokoło ozdoba w postaci poziomego szlaczka głęboko ciętych zębów. Również naroża kapliczki były prawdopodobnie ozdobnie profilowane, czego ślady, o nieczytelnym już jednak rysunku, zauważyć można na zdjęciu sprzed ostatniej renowacji (fot. 3). W  ścianach znajdują się płytkie wnęki ([[płycina|płyciny]]) o niezbyt regularnym obrysie, zakończone nieforemnymi łukami, a w nich płaskorzeźby. Z przodu ujęta z profilu postać [[Chrystus Frasobliwy|Chrystusa Frasobliwego]] (fot. 1, 3, 6). W pozostałych wnękach  wizerunki świętych, których nie da się rozpoznać ze względu na brak [[atrybuty świętych|atrybutów]]. Z prawej strony z profilu (fot. 9), z tyłu (fot. 8) i z lewej (fot. 7) - frontalnie. Sposób traktowania i wykonania elementów architektonicznych, a zwłaszcza postaci ludzkich, wyraźnie wskazuje na dzieło  ludowego, nieuczonego, pozacechowego kamieniarza z duszą artysty. Osoby na płaskorzeźbach są nieproporcjonalne, w ich ujęciu uderza charakterystyczne dla sztuki prymitywnej skrócenie postaci. Głowy stanowią ponad 1/4 wysokości osoby, a uproszczone rysy twarzy o nieregularnym owalu  rzeźbione są prostymi nacięciami. Sposób formowania postaci Chrystusa na krzyżu (fot. 1, 3, 5) w bardziej plastyczny sposób oraz lepszy stan zachowania tej części figury nasuwają przypuszczenie, że  wyszła ona spod ręki innego, chociaż niewątpliwie również ludowego, artysty i stanowi późniejsze uzupełnienie<ref name="AM">Alicja Małeta. ''Z badań nad ludową rzeźbą kamienną okolic Wieliczki, Gdowa, Myślenic''. W: Polska Sztuka Ludowa. R. XXXII, 1978, nr 3-4 s. 232-233.</ref><ref name="RR">Roman Reinfuss. ''Ludowa rzeźba kamienna w Polsce''. Wrocław: 1989, s. 23.</ref>.
 
Mierząca ok. 230 cm figura składa się z prostopadłościennego postumentu na planie kwadratu, stojącego na również prostopadłościennej podstawie na planie kwadratu o dłuższym boku, ustawionej z kolei na kwadratowej płycie o jeszcze dłuższym boku. Tak ukształtowany filar zakończony jest kwadratową płytą, będącą jednocześnie gzymsem, na której spoczywa czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami, zakończona [[dach namiotowy|czterospadowym daszkiem]] zwieńczonym krzyżem z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. Pod daszkiem biegnie naokoło ozdoba w postaci poziomego szlaczka głęboko ciętych zębów. Również naroża kapliczki były prawdopodobnie ozdobnie profilowane, czego ślady, o nieczytelnym już jednak rysunku, zauważyć można na zdjęciu sprzed ostatniej renowacji (fot. 3). W  ścianach znajdują się płytkie wnęki ([[płycina|płyciny]]) o niezbyt regularnym obrysie, zakończone nieforemnymi łukami, a w nich płaskorzeźby. Z przodu ujęta z profilu postać [[Chrystus Frasobliwy|Chrystusa Frasobliwego]] (fot. 1, 3, 6). W pozostałych wnękach  wizerunki świętych, których nie da się rozpoznać ze względu na brak [[atrybuty świętych|atrybutów]]. Z prawej strony z profilu (fot. 9), z tyłu (fot. 8) i z lewej (fot. 7) - frontalnie. Sposób traktowania i wykonania elementów architektonicznych, a zwłaszcza postaci ludzkich, wyraźnie wskazuje na dzieło  ludowego, nieuczonego, pozacechowego kamieniarza z duszą artysty. Osoby na płaskorzeźbach są nieproporcjonalne, w ich ujęciu uderza charakterystyczne dla sztuki prymitywnej skrócenie postaci. Głowy stanowią ponad 1/4 wysokości osoby, a uproszczone rysy twarzy o nieregularnym owalu  rzeźbione są prostymi nacięciami. Sposób formowania postaci Chrystusa na krzyżu (fot. 1, 3, 5) w bardziej plastyczny sposób oraz lepszy stan zachowania tej części figury nasuwają przypuszczenie, że  wyszła ona spod ręki innego, chociaż niewątpliwie również ludowego, artysty i stanowi późniejsze uzupełnienie<ref name="AM">Alicja Małeta. ''Z badań nad ludową rzeźbą kamienną okolic Wieliczki, Gdowa, Myślenic''. W: Polska Sztuka Ludowa. R. XXXII, 1978, nr 3-4 s. 232-233.</ref><ref name="RR">Roman Reinfuss. ''Ludowa rzeźba kamienna w Polsce''. Wrocław: 1989, s. 23.</ref>.
 
[[Plik:Dobczyce Swarożyc.jpg|thumb|400px|alt=Swarożyc, kaplica zamkowa, Dobczyce|Domniemana głowa Swarożyca w muzeum zamkowym w Dobczycach (fot. 2005)]]
 
[[Plik:Dobczyce Swarożyc.jpg|thumb|400px|alt=Swarożyc, kaplica zamkowa, Dobczyce|Domniemana głowa Swarożyca w muzeum zamkowym w Dobczycach (fot. 2005)]]
Z tyłu w dolnej części cokołu  wykuta jest data 1604 (fot. 10), uznawana często za rok powstania kapliczki<ref name="AM"/><ref name="RR"/>. Można mieć wątpliwości, czy data ta rzeczywiście została wykuta w 1604 r. i autentycznie poświadcza rok jej powstania. Niewątpliwie najstarsza jest czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami. Prawdopodobnie niewiele późniejszy od niej jest, wieńczący szczyt, krzyż z Chrystusem. Natomiast wątpliwe, że cokół jest z tego samego okresu. Przypuszczenie takie potwierdza krótka wzmianka o figurze w ''Katalogu zabytków sztuki w Polsce'' z 1951 r., która podaje, że postument pochodzi z 1839 r.<ref name="KZS">''Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom I: województwo krakowskie, zeszyt 9: powiat myślenicki''. Warszawa: 1951, s. 1.</ref> Tym niemniej również ''KZS'' datuje kapliczkę na "zapewne 1. poł. XVII w.", nie "zauważając"  powyższej daty, tak dokładnie precyzującej czasowo powstanie kapliczki. Archaiczność płaskorzeźb oraz różnice w wykonaniu poszczególnych części figury, świadczące co najmniej o tym, że jej poszczególne elementy  "wyszły spod innej ręki", a może i są z innego czasu, dały asumpt domysłom, że część kapliczki  to posąg lub element posągu Światowida<ref name="Kowalski">Kowalski Władysław. ''Dobczyce''. Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK w Brzozowie, 1989, s. 36.</ref>. Fragmentem takiego pomnika miałby być prostopadłościan z płaskorzeźbami. Według tej teorii, boczne postacie (fot. 7, 8, 9) podległy niewielkiej ingerencji, a płaskorzeźba z przodu została "przerobiona" na Chrystusa Frasobliwego i  po dodaniu krzyża, pomnik pogańskiego Bóstwa stał się chrześcijańską figurą. Hipoteza ta nie ma podstaw źródłowych. Opiera się na spostrzeżonych niespójnościach w wykonaniu i archaiczności płaskorzeźb. Mogą one wynikać rzeczywiście z wykonania figury etapami rozłożonymi w czasie i przez inne osoby lub tylko przez różne osoby ale nie oznacza to, że trzeba ten okres rozciągać aż na czasy przedchrześcijańskie. Należy tu dodać, że  w muzeum zamkowym w Dobczycach eksponowany jest kamień podpisany: ''Głowa bożka Pra-Słowian Swarożyca znaleziona na cmentarzu grobów ciałopalnych przez arch. doc. G. Leńczyka''. Niestety nie wiadomo na jakiej podstawie dokonano takiej identyfikacji. Gabriel Leńczyk  w swych pracach nie pozostawił informacji, która pozwoliłaby na potwierdzenie tej informacji. Być może pochodzi on z jego ustnej wypowiedzi. Przytoczona jako źródło do hipotezy o prasłowiańskim pochodzeniu figury z Chrystusem Frasobliwym broszura Władysława Kowalskiego zawiera enigmatyczną informację: ''Według oceny fachowców sylwetka przypomina Światowida, którego twarze zostały przekute na cztery świątki<ref name="Kowalski" />.''
+
Z tyłu w dolnej części cokołu  wykuta jest data 1604 (fot. 10), uznawana często za rok powstania kapliczki<ref name="AM"/><ref name="RR"/>. Można mieć wątpliwości, czy data ta rzeczywiście została wykuta w 1604 r. i autentycznie poświadcza rok jej powstania. Niewątpliwie najstarsza jest czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami. Prawdopodobnie niewiele późniejszy od niej jest, wieńczący szczyt, krzyż z Chrystusem. Natomiast wątpliwe, że cokół jest z tego samego okresu. Przypuszczenie takie potwierdza krótka wzmianka o figurze w ''Katalogu zabytków sztuki w Polsce'' z 1951 r., która podaje, że postument pochodzi z 1839 r.<ref name="KZS">''Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom I: województwo krakowskie, zeszyt 9: powiat myślenicki''. Warszawa: 1951, s. 1.</ref> Tym niemniej również ''KZS'' datuje kapliczkę na "zapewne 1. poł. XVII w.", nie "zauważając"  powyższej daty, tak dokładnie precyzującej czasowo powstanie kapliczki. Archaiczność płaskorzeźb oraz różnice w wykonaniu poszczególnych części figury, świadczące co najmniej o tym, że jej poszczególne elementy  "wyszły spod innej ręki", a może i są z innego czasu, dały asumpt domysłom, że część kapliczki  to posąg lub element posągu Światowida<ref name="Kowalski">Kowalski Władysław. ''Dobczyce''. Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK w Brzozowie, 1989, s. 36.</ref>. Fragmentem takiego pomnika miałby być prostopadłościan z płaskorzeźbami. Według tej teorii, boczne postacie (fot. 7, 8, 9) podległy niewielkiej ingerencji, a płaskorzeźba z przodu została "przerobiona" na Chrystusa Frasobliwego i  po dodaniu krzyża, pomnik pogańskiego Bóstwa stał się chrześcijańską figurą. Hipoteza ta nie ma podstaw źródłowych. Opiera się na spostrzeżonych niespójnościach w wykonaniu i archaiczności płaskorzeźb. Mogą one wynikać rzeczywiście z wykonania figury etapami rozłożonymi w czasie i przez inne osoby lub tylko przez różne osoby ale nie oznacza to, że trzeba ten okres rozciągać aż na czasy przedchrześcijańskie. Należy tu dodać, że  w muzeum zamkowym w Dobczycach eksponowany jest kamień podpisany: ''Głowa bożka Pra-Słowian Swarożyca znaleziona na cmentarzu grobów ciałopalnych przez arch. doc. G. Leńczyka''. Niestety nie wiadomo na jakiej podstawie dokonano takiej identyfikacji. Gabriel Leńczyk  w swych pracach nie pozostawił informacji, która pozwoliłaby na potwierdzenie tej informacji. Być może pochodzi ona z jego ustnej wypowiedzi. Przytoczona jako źródło do hipotezy o prasłowiańskim pochodzeniu figury z Chrystusem Frasobliwym broszura Władysława Kowalskiego zawiera enigmatyczną informację: ''Według oceny fachowców sylwetka przypomina Światowida, którego twarze zostały przekute na cztery świątki<ref name="Kowalski" />.'' Prawdopodobnie tym fachowcem był właśnie Gabriel Leńczyk.
  
 
Obok figury z 1599 r. z [[Głogówek - krzyż kamienny|Głogówka]] <ref name="RR"/> na Górnym Śląsku kapliczka z Gaika jest jedną z najstarszych ludowych kapliczek przydrożnych. Moment  pojawienia się ludowych kapliczek nie jest przypadkowy. Reformacja w Polsce objęła przede wszystkim szlachtę i mieszczaństwo z większych ośrodków miejskich. Przez chłopstwo była odczuwana jako "pański wymysł", czyli coś obcego czy wręcz wrogiego. W tej sytuacji katolicki kontratak po soborze trydenckim zakończonym w 1563 r. skierowany został w pierwszym okresie na terenie Rzeczypospolitej na utrwalenie tego stanu wśród ludu. ''"W okresie wczesnej kontrreformacji sytuacja ta była zręcznie wykorzystywana przez jej propagatorów, szczególnie jezuitów, którzy wówczas to nasycili polski katolicyzm charakterystycznymi elementami "ludowymi", kultem świętych opiekunów codziennych spraw ludzkich, obrońców od najbardziej przyziemnych plag, a także akcją propagandowych pierwotnie pielgrzymek do miejsc cudownych, które pańszczyźnianym chłopom dawały możność oderwania się choć chwilowo od jarzma codzienności, przeżycia złudy wolnej wędrówki. Kult cudownych obrazów i rzeźb miał odegrać wielką rolę w kształtowaniu się rzeźby (i w ogóle sztuki) ludowej"''<ref>Ksawery Piwocki. ''Rzeźba ludowa''. Polska Sztuka Ludowa. 1976 nr 3-4, s. 132.</ref>. Efektem tych działań było również pojawienie się figur przydrożnych z rzeźbami sakralnymi, nie tylko fundowanych przez wieś ale również będących dziełem wiejskich twórców. Taki był początek procesu, który doprowadził do powstania charakterystycznego polskiego krajobrazu przesiąkniętego nostalgią nadawaną mu przez krzyże, figury i kapliczki przydrożne.  
 
Obok figury z 1599 r. z [[Głogówek - krzyż kamienny|Głogówka]] <ref name="RR"/> na Górnym Śląsku kapliczka z Gaika jest jedną z najstarszych ludowych kapliczek przydrożnych. Moment  pojawienia się ludowych kapliczek nie jest przypadkowy. Reformacja w Polsce objęła przede wszystkim szlachtę i mieszczaństwo z większych ośrodków miejskich. Przez chłopstwo była odczuwana jako "pański wymysł", czyli coś obcego czy wręcz wrogiego. W tej sytuacji katolicki kontratak po soborze trydenckim zakończonym w 1563 r. skierowany został w pierwszym okresie na terenie Rzeczypospolitej na utrwalenie tego stanu wśród ludu. ''"W okresie wczesnej kontrreformacji sytuacja ta była zręcznie wykorzystywana przez jej propagatorów, szczególnie jezuitów, którzy wówczas to nasycili polski katolicyzm charakterystycznymi elementami "ludowymi", kultem świętych opiekunów codziennych spraw ludzkich, obrońców od najbardziej przyziemnych plag, a także akcją propagandowych pierwotnie pielgrzymek do miejsc cudownych, które pańszczyźnianym chłopom dawały możność oderwania się choć chwilowo od jarzma codzienności, przeżycia złudy wolnej wędrówki. Kult cudownych obrazów i rzeźb miał odegrać wielką rolę w kształtowaniu się rzeźby (i w ogóle sztuki) ludowej"''<ref>Ksawery Piwocki. ''Rzeźba ludowa''. Polska Sztuka Ludowa. 1976 nr 3-4, s. 132.</ref>. Efektem tych działań było również pojawienie się figur przydrożnych z rzeźbami sakralnymi, nie tylko fundowanych przez wieś ale również będących dziełem wiejskich twórców. Taki był początek procesu, który doprowadził do powstania charakterystycznego polskiego krajobrazu przesiąkniętego nostalgią nadawaną mu przez krzyże, figury i kapliczki przydrożne.  

Wersja z 16:25, 24 lis 2020

Dobczyce, figura z XVII w.
1. Dobczyce, figura z XVII w. (fot. 2013)
Dobczyce, figura 1604
2. Dobczyce, Chrystus Frasobliwy (fot. 2013)
Dobczyce, Chrystus Frasobliwy
3. Chrystus Frasobliwy (fot. 1988)

Dobczyce powiat myślenicki. W niewielkim skansenie u podnóża królewskiego zamku w Dobczycach znajduje się jedna z najstarszych ludowych kapliczek przydrożnych na terenie Polski. Pochodząca najprawdopodobniej z początku XVII w. piaskowcowa figura z płaskorzeźbami i krzyżem z rzeźbą Ukrzyżowanego stała do początku lat 80. XX w. na rozstaju dróg w pobliżu zabudowań folwarku Gaik, będącego częścią poddobczyckiej wsi Brzezowa. Została przeniesiona w związku z zalaniem tego terenu w 1986 r. przez wody Jeziora Dobczyckiego, utworzonego poprzez spiętrzenie zaporą wód rzeki Raby.

Mierząca ok. 230 cm figura składa się z prostopadłościennego postumentu na planie kwadratu, stojącego na również prostopadłościennej podstawie na planie kwadratu o dłuższym boku, ustawionej z kolei na kwadratowej płycie o jeszcze dłuższym boku. Tak ukształtowany filar zakończony jest kwadratową płytą, będącą jednocześnie gzymsem, na której spoczywa czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami, zakończona czterospadowym daszkiem zwieńczonym krzyżem z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. Pod daszkiem biegnie naokoło ozdoba w postaci poziomego szlaczka głęboko ciętych zębów. Również naroża kapliczki były prawdopodobnie ozdobnie profilowane, czego ślady, o nieczytelnym już jednak rysunku, zauważyć można na zdjęciu sprzed ostatniej renowacji (fot. 3). W ścianach znajdują się płytkie wnęki (płyciny) o niezbyt regularnym obrysie, zakończone nieforemnymi łukami, a w nich płaskorzeźby. Z przodu ujęta z profilu postać Chrystusa Frasobliwego (fot. 1, 3, 6). W pozostałych wnękach wizerunki świętych, których nie da się rozpoznać ze względu na brak atrybutów. Z prawej strony z profilu (fot. 9), z tyłu (fot. 8) i z lewej (fot. 7) - frontalnie. Sposób traktowania i wykonania elementów architektonicznych, a zwłaszcza postaci ludzkich, wyraźnie wskazuje na dzieło ludowego, nieuczonego, pozacechowego kamieniarza z duszą artysty. Osoby na płaskorzeźbach są nieproporcjonalne, w ich ujęciu uderza charakterystyczne dla sztuki prymitywnej skrócenie postaci. Głowy stanowią ponad 1/4 wysokości osoby, a uproszczone rysy twarzy o nieregularnym owalu rzeźbione są prostymi nacięciami. Sposób formowania postaci Chrystusa na krzyżu (fot. 1, 3, 5) w bardziej plastyczny sposób oraz lepszy stan zachowania tej części figury nasuwają przypuszczenie, że wyszła ona spod ręki innego, chociaż niewątpliwie również ludowego, artysty i stanowi późniejsze uzupełnienie[1][2].

Swarożyc, kaplica zamkowa, Dobczyce
Domniemana głowa Swarożyca w muzeum zamkowym w Dobczycach (fot. 2005)

Z tyłu w dolnej części cokołu wykuta jest data 1604 (fot. 10), uznawana często za rok powstania kapliczki[1][2]. Można mieć wątpliwości, czy data ta rzeczywiście została wykuta w 1604 r. i autentycznie poświadcza rok jej powstania. Niewątpliwie najstarsza jest czworościenna kapliczka z płaskorzeźbami. Prawdopodobnie niewiele późniejszy od niej jest, wieńczący szczyt, krzyż z Chrystusem. Natomiast wątpliwe, że cokół jest z tego samego okresu. Przypuszczenie takie potwierdza krótka wzmianka o figurze w Katalogu zabytków sztuki w Polsce z 1951 r., która podaje, że postument pochodzi z 1839 r.[3] Tym niemniej również KZS datuje kapliczkę na "zapewne 1. poł. XVII w.", nie "zauważając" powyższej daty, tak dokładnie precyzującej czasowo powstanie kapliczki. Archaiczność płaskorzeźb oraz różnice w wykonaniu poszczególnych części figury, świadczące co najmniej o tym, że jej poszczególne elementy "wyszły spod innej ręki", a może i są z innego czasu, dały asumpt domysłom, że część kapliczki to posąg lub element posągu Światowida[4]. Fragmentem takiego pomnika miałby być prostopadłościan z płaskorzeźbami. Według tej teorii, boczne postacie (fot. 7, 8, 9) podległy niewielkiej ingerencji, a płaskorzeźba z przodu została "przerobiona" na Chrystusa Frasobliwego i po dodaniu krzyża, pomnik pogańskiego Bóstwa stał się chrześcijańską figurą. Hipoteza ta nie ma podstaw źródłowych. Opiera się na spostrzeżonych niespójnościach w wykonaniu i archaiczności płaskorzeźb. Mogą one wynikać rzeczywiście z wykonania figury etapami rozłożonymi w czasie i przez inne osoby lub tylko przez różne osoby ale nie oznacza to, że trzeba ten okres rozciągać aż na czasy przedchrześcijańskie. Należy tu dodać, że w muzeum zamkowym w Dobczycach eksponowany jest kamień podpisany: Głowa bożka Pra-Słowian Swarożyca znaleziona na cmentarzu grobów ciałopalnych przez arch. doc. G. Leńczyka. Niestety nie wiadomo na jakiej podstawie dokonano takiej identyfikacji. Gabriel Leńczyk w swych pracach nie pozostawił informacji, która pozwoliłaby na potwierdzenie tej informacji. Być może pochodzi ona z jego ustnej wypowiedzi. Przytoczona jako źródło do hipotezy o prasłowiańskim pochodzeniu figury z Chrystusem Frasobliwym broszura Władysława Kowalskiego zawiera enigmatyczną informację: Według oceny fachowców sylwetka przypomina Światowida, którego twarze zostały przekute na cztery świątki[4]. Prawdopodobnie tym fachowcem był właśnie Gabriel Leńczyk.

Obok figury z 1599 r. z Głogówka [2] na Górnym Śląsku kapliczka z Gaika jest jedną z najstarszych ludowych kapliczek przydrożnych. Moment pojawienia się ludowych kapliczek nie jest przypadkowy. Reformacja w Polsce objęła przede wszystkim szlachtę i mieszczaństwo z większych ośrodków miejskich. Przez chłopstwo była odczuwana jako "pański wymysł", czyli coś obcego czy wręcz wrogiego. W tej sytuacji katolicki kontratak po soborze trydenckim zakończonym w 1563 r. skierowany został w pierwszym okresie na terenie Rzeczypospolitej na utrwalenie tego stanu wśród ludu. "W okresie wczesnej kontrreformacji sytuacja ta była zręcznie wykorzystywana przez jej propagatorów, szczególnie jezuitów, którzy wówczas to nasycili polski katolicyzm charakterystycznymi elementami "ludowymi", kultem świętych opiekunów codziennych spraw ludzkich, obrońców od najbardziej przyziemnych plag, a także akcją propagandowych pierwotnie pielgrzymek do miejsc cudownych, które pańszczyźnianym chłopom dawały możność oderwania się choć chwilowo od jarzma codzienności, przeżycia złudy wolnej wędrówki. Kult cudownych obrazów i rzeźb miał odegrać wielką rolę w kształtowaniu się rzeźby (i w ogóle sztuki) ludowej"[5]. Efektem tych działań było również pojawienie się figur przydrożnych z rzeźbami sakralnymi, nie tylko fundowanych przez wieś ale również będących dziełem wiejskich twórców. Taki był początek procesu, który doprowadził do powstania charakterystycznego polskiego krajobrazu przesiąkniętego nostalgią nadawaną mu przez krzyże, figury i kapliczki przydrożne.

Był to również początek rozwoju rzeźby ludowej, którego impulsem stało się pojawienie się zapotrzebowania ze strony ludu. Proces ten spowolniła zmiana stosunków wyznaniowych w XVII w., gdy większość szlachty powróciła do katolicyzmu a kler nie musiał już "flirtować" z ludem i dopiero wzmocnienie finansowe chłopstwa dzięki reformom uwłaszczeniowym dało kolejny impuls "popytowy", który doprowadził do XIX-wiecznego rozkwitu rzeźby ludowej. Większość ludowej twórczości to rzeźba w drewnie, ale tam, gdzie były dogodne warunki materiałowe, istniała też rzeźba w kamieniu, a z racji trwałości materiału najstarsze zachowane zabytki, jak figura z Gaika, wspomniany wyżej krzyż z Głogówka czy pochodząca z 1620 r. figura przydrożna, znajdująca się na cmentarzu w Radoszycach, to twórczość w tym tworzywie. Oczywiście obróbka kamienia znana była na ziemiach polskich dużo wcześniej, również w czasach przedpaństwowych i oprócz śladów produkcji o charakterze użytkowym istnieją zabytki artystyczne. Najwcześniejsze są zagadkowe rzeźby z góry Ślęży i jej okolicy (2 niedźwiedzie, Postać z rybą, Mnich, Grzyb). Badacze są zgodni co do ich kultowego charakteru, ale mają wątpliwości co do datowania i przypisania konkretnym ludom. Najczęściej przypisuje się je Celtom przebywającym na Śląsku pomiędzy III a I wiekiem p.n.e.[6] Również sakralny charakter przypisywany jest tzw. "babom kamiennym". Są to prymitywnie wykonane rzeźby przedstawiające schematycznie zaznaczone twarze i elementy tułowia męskich postaci, odkryte w północnej Polsce, głównie na ziemiach zamieszkanych przez Prusów i sąsiadujących z nimi, ale też w Wielkopolsce. Przypuszcza się, że są to znaki nagrobne. Badacze zgadzają się zasadniczo, że należy je wiązać z wpływami koczowniczych ludów turko-tatarskich, ewentualnie scytyjskich i pochodzą z wczesnego średniowiecza[7][8]. Przyjęcie chrześcijaństwa wprowadziło ziemie polskie w krąg sztuki stylowej. Kamienne obiekty budowali i zdobili początkowo wyłącznie rzemieślnicy obcy. Korzystali jednak z pewnością przy wstępnej obróbce kamienia z pomocy miejscowych kamieniarzy.

Przypisy

  1. 1,0 1,1 Alicja Małeta. Z badań nad ludową rzeźbą kamienną okolic Wieliczki, Gdowa, Myślenic. W: Polska Sztuka Ludowa. R. XXXII, 1978, nr 3-4 s. 232-233.
  2. 2,0 2,1 2,2 Roman Reinfuss. Ludowa rzeźba kamienna w Polsce. Wrocław: 1989, s. 23.
  3. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom I: województwo krakowskie, zeszyt 9: powiat myślenicki. Warszawa: 1951, s. 1.
  4. 4,0 4,1 Kowalski Władysław. Dobczyce. Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK w Brzozowie, 1989, s. 36.
  5. Ksawery Piwocki. Rzeźba ludowa. Polska Sztuka Ludowa. 1976 nr 3-4, s. 132.
  6. Aleksander Gieysztor. Kultura artystyczna przed powstaniem państwa polskiego i jej rozwój w osiedlach wczesnomiejskich W: Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w. Warszawa: 1968, s. 25.
  7. Stanisław Urbańczyk, Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947, s. 61
  8. Słownik starożytności słowiańskich t. I. Wrocław: 1961, s 67.

Literatura

  • Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom I: województwo krakowskie, zeszyt 9: powiat myślenicki. Warszawa: 1951, s. 1.
  • Kowalski Władysław. Dobczyce. Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK w Brzozowie, 1989, s. 36.
  • Małeta Alicja. Z badań nad ludową rzeźbą kamienną okolic Wieliczki, Gdowa, Myślenic W: Polska Sztuka Ludowa. R. XXXII, 1978, nr 3-4 s. 232-233.
  • Reinfuss Roman. Ludowa rzeźba kamienna w Polsce, Wrocław: 1989, ss. 23, 56, 200.
Publikacja - 2013 r.
Aktualizacja - 2013 r.