Epitafia i płyty nagrobne we wrocławskiej farze elżbietańskiej: Różnice pomiędzy wersjami

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
 
(Nie pokazano 149 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 3: Linia 3:
 
__TOC__
 
__TOC__
 
</div>
 
</div>
== Kaplice ==
+
== Nawa południowa ==
 +
=== Południowa kaplica boczna ===
 +
----
 +
Kaplica zamykająca od wschodu nawę południową; kaplica boczna na południe od prezbiterium. W 1369 r. został konsekrowany w tym miejscu ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego.
 +
====== Widok ogólny ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Fara E nawa S kaplica.jpg|Widok kaplicy przy prezbiterium zamykającej od wschodu nawę południową
 +
</gallery>
 +
Poniżej zabytki od lewej do prawej strony widza: epitafium Heinricha Rybischa, epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Morenberg, pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera i epitafium Katarzyny Rybisch.
 +
 
 +
====== Epitafium Heinricha Rybischa ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Rybisch Henryk pomnik.jpg
 +
</gallery>
 +
Pomnik nagrobny Henryka [[Herby mieszczan wrocławskich#Rybisch|Rybischa]] (zm. 1544) zbudowany w 1534 i 1537-1539; Rybisch to jeden z najbardziej znaczących i wpływowych mieszkańców Wrocławia pierwszych dziesięcioleci XVI w.</div>
 +
 
 +
====== Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Moreneberg ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Uthmann und Rathen Hieronim epitafium.jpg
 +
</gallery>
 +
[[Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen zm. 1580 i jego żony Ewy z domu Morenberg zm. 1583|Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen (zm. 1580) i jego żony Ewy z domu Morenberg (zm. 1583)]]; piaskowiec, marmur, alabaster, blacha miedziana.
 +
 
 +
====== Pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Brecher Friedrich pomnik.jpg
 +
</gallery>
 +
Pomnik nagrobny kupca Friedricha Wilhelma [[Herby mieszczan wrocławskich#Brecher|Brechera]] (1700-1775). Wczesnoklasycystyczny projekt architekta Carla G. Langhansa zrealizował ok. 1780 r. zakład kamieniarski M. Blecha. Alegoria Wdzięczności wieńcząca pomnik według przekazu została wykonana w Carrarze przez Giovanniego A. Cybei.</div>
 +
 
 +
====== Epitafium Kathariny Rybisch ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Rybisch Katarzyna epitafium.jpg
 +
</gallery>
 +
Kamienne, heraldyczno-inskrypcyjne epitafium Katarzyny  [[Herby mieszczan wrocławskich#Rybisch|Rybisch]] z domu von [[Herby mieszkańców Wrocławia#Czechau|Czechau]] (zm. 1572), żony Zygfryda Rybischa (1530-1584).</div>
 +
 
 +
=== W nawie południowej ===
 +
----
 +
Obiekty bezpośrednio w nawie, których nie można przypisać do kaplic i filarów.
 +
 
 +
===== Kompozycja heraldyczna związana z Karolem IV Luksemburskim =====
 +
<gallery mode=packed heights=260px>
 +
Plik:Fara elżbietańska nawa południowa wschód.jpg|Widok kompozycji w kierunku ołtarza (wschodnim)
 +
Plik:Ducatus Wratislaviensis herb 1369.jpg|Herb księstwa wrocławskiego
 +
Plik:Herb k. Czech 1369.jpg|Herb królestwa Czech
 +
Plik:Herb HRR 1369.jpg|Herb cesarski Karola IV
 +
</gallery>
 +
W 1369 r. został konsekrowany w farze elżbietańskiej ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii, zamykający od wschodu nawę południową. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie  podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego. Stąd  na sklepieniu nawy w pobliżu ołtarza trzy herby związane z tym władcą. Tarcza z koronowanym orłem cesarskim na zworniku najbliższym ołtarza, a kolejne  dwie ułożone zgodnie z rangą i oddające pokłon godłu cesarskiemu. Herb królestwa czeskiego i księstwa wrocławskiego (cesarz rzymski, król Czech, książę śląski pan Wrocławia).
 +
 
 +
====== Epitafium Kaspara Heselera i jego żony ======
 +
<gallery mode=Packed heights=210px>
 +
Plik:Heseler Kaspar epitafium d.jpg|Fragment epitafium;  nierozpoznany herb z lewej oraz herb [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]], a między nimi scena "wywyższenie węża"
 +
Plik:Heseler Kaspar epitafium b.jpg|Alabastrowe reliefy ze scenami po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej  wygnanie z Raju i  ofiara Abla, a między nimi Chrystus na krzyżu
 +
Plik:Heseler Kaspar epitafium c.jpg|Jonasz wyrzucony przez wieloryba i niżej inskrypcja
 +
</gallery>
 +
<gallery mode=Packed heights=300px>
 +
Plik:Heseler Kaspar epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium;  Kaspar Heseler (zm. 1577) i jego żona Elisabeth von Domelau (zm. 1589)</div>
 +
</gallery>
 +
Epitafium pomiędzy pierwszą i drugą kaplicą (naprzeciwko 2 filaru) poświęcone jest '''Kasparowi Heselerowi von Waldau''' (1501 - Wrocław 28 XII 1577) i jego żonie '''Elisabeth von Domelau''' (1514 - Wrocław 3 I 1589). [[ Herby mieszczan#Heseler|Heselerowie]] to pochodząca z Turyngii rodzina szlachecka (prawdopodobnie ministeriałowie), która pojawiła się na Śląsku pod koniec XIII w. Od lat 30. XIV w. znana jest już tylko linia, która osiedliła się w Legnicy. We władzach tego miasta zasiada się od 1332 r. jako ławnik Konrad Heseler (Cunrad Hese); w roku 1339 był burmistrzem (Cunandus Hezler). To on był protoplastą  legnickiego patrycjuszowskiego rodu, z którego wywodzili się kolejni ławnicy i rajcy, w tym burmistrzowie. Urodzony w 1501 r. Kaspar przeniósł się do Wrocławia przed 1543 r. (ślub z Elisabeth). Był kupcem. W 1557 roku został po raz pierwszy wybrany na urząd wrocławskiego ławnika i odtąd nieprzerwanie zasiadał ratuszowych ławach do śmierci, głównie jako ławnik, ale też dwukrotnie jako rajca (1570 i 1573). Według rejestru z 1564 r. był wówczas właścicielem domów w Rynku (naprzeciw fary elżbietańskiej) i na ulicy Więziennej (Stockgasse). Rodzina Elżbiety to prawdopodobnie również stary rycerski ród. We Wrocławiu zamieszkał jej ojciec Arnold von Domelau (zm. 26 IV 1529).  Z Margarethe von Heugel und Pollogwitz (zm. 5 II 1576)  mieli 3 córki Margarethe, Annę i właśnie Elżbietę. Tym samym nie powstała wrocławska gałąź rodziny [[Herby mieszczan#Domelau|Domelau]]. Natomiast  małżeństwo Kaspara i Elżbiety zapoczątkowało jedną z wrocławskich gałęzi Heselerów. Mieli siedmioro dzieci, które dożyły dorosłości. Synom (pięciu) dali dobre wykształcenie na uniwersytetach w Wittenberdze i Frankfurcie nad Odrą. Jeden z nich, Daniel (1558-1620), wzorem ojca był wrocławskim ławnikiem i racją (32 lata).  Dwie córki dobrze wydali za mąż. Marię za członka wrocławskiego patrycjatu Gottfrieda von Schillinga, a Ursulę za rzutkiego kupca Hansa von Landshuttera, który przybył do Wrocławia z Górnej Austrii. Drugą wrocławską gałąź Heselerów założył młodszy brat Kaspara, Balthasar (1508-1567). Z pozostałych ośmiorga rodzeństwa byli też tacy, którzy zostali w Legnicy.
 +
 
 +
Manierystyczne epitafium jest dziełem Gerharda Hendrika, od 1587 r. do śmierci w 1615 r. pracującego we Wrocławiu. W górnej części pomnika o wymiarach  270 cm na 170 cm
 +
znajduje się nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb Heugel (matka Elisabeth von Domelau to zm. w 1576 r. Margarethe von Heugel und Pollogwitz). Sześć alabastrowych reliefów  przedstawia następujące sceny: w centrum górnego panelu (między herbami) znajduje się temat ze Starego Testamentu - Mojżesz i miedziany wąż (wywyższenie węża). Pod nim cztery sceny rozdzielone wizerunkiem Chrystusa na krzyżu (z mosiądzu, pozłacany). Są to:  po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej  wygnanie z Raju i  ofiara Abla. Na dole  Jonasz wyrzucony przez wieloryba. Niżej na miedzianej tablicy (złocistej na czarnym tle) inskrypcja, która w wolnym tłumaczeniu brzmi:<br>
 +
''W roku 1577, dnia 28 grudnia, w wieku 76 lat, zasnął w Bogu szlachetny, czcigodny i szanowany Pan Kaspar Heseler, tutejszy rajca. W roku 1589, dnia 3 stycznia, w wieku 75 lat, zmarła szlachetna, czcigodna  i cnotliwa Pani Elżbieta, z domu von Domelau, jego wierna żona. Niech Bóg Wszechmogący raczy obdarzyć radosnym zmartwychwstaniem do wiecznego życia ich i nas wszystkich. Amen''
 +
 
 +
Pierwotnie nad epitafium wisiała chorągiew i tarcza nagrobna. Brakuje również herbów. Co najmniej dwóch: [[Herby mieszczan wrocławskich#Heseler|Heseler]] i [[Herby mieszczan wrocławskich|Domelau]]. Już w opisie z 1860. H. Luchs podaje: ''"Pomnik ten był wielokrotnie uszkodzony, zwłaszcza reliefy były uszkodzone (brakowało jeszcze 2 herbów, na przykład herbu Domlay), niedawno jednak został w dużej mierze odrestaurowany"''.
 +
 
 +
====== Tracza herbowa Siegmunda Puchera ======
 +
<gallery mode=Packed heights=230px>
 +
Plik:Pucher 1662.jpg|Tarcza herbowa; Siegmund Pucher (zm. 1662)
 +
</gallery>
 +
Drewniana tarcza herbowa wisząca na lewo od drzwi wyjściowych z nawy południowej do kruchty. Herb [[Herby mieszczan#Pucher|Pucher]] oraz inskrypcja: "16 Ehrenged. Herren Sigmund von Pucher 62". Dotyczy '''Siegmunda Puchera''' (zm. 1662), który studiował we Frankfurcie nad Odrą i Lejdzie. Był właścicielem Radomierzyc. Tarcza wisiała kiedyś w [[#Kaplica rodziny Pfinzing (III)|kaplicy rodziny Pfinzing]].
 +
 
 +
====== Tarcza herbowa Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau ======
 +
<gallery mode=Packed heights=230px>
 +
Plik:Hoffmannswaldau 1679.jpg|Tarcza herbowa; Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau (zm. 1679)
 +
</gallery>
 +
Po drugiej stronie drzwi tarcza z herbem '''Christiana [[Herby mieszczan#Hoffmann|Hoffmanna von Hoffmannswaldau]]''' (1616-1679). Był on wrocławskim kupcem odnoszącym w handlu sukcesy, które pozwoliły mu nabyć kilka majątków ziemskich. Przez 32 lata był rajcą i ławnikiem, w tym od 1677 r. aż do śmierci przewodniczącym rady, a tym samym starostą księstwa wrocławskiego. Znany jest jednak głównie jako niemiecki poeta, twórca poetyckiego stylu "galant".
 +
 
 +
====== Tarcza z herbem rodziny Eben ======
 +
<gallery mode=Packed heights=230px> 
 +
Plik:Ebenn.jpg|Tarcza herbowa rodziny Eben
 +
</gallery>
 +
Herb rodziny '''von [[Herby mieszczan#Eben|Eben]]''' na balustradzie chóru nad południową nawą fary elżbietańskiej; umieszczony prawdopodobnie w związku ze współudziałem w finasowaniu budowy "wielkich organów" i przebudowy chóru (1750-1761). Koszt całości wyniósł 9946 talarów.  Pierwszy przedstawiciel rodziny, Georg (1538-1576), przeniósł się do Wrocławia ze szwabskiego Memmingen w 1560 r. Osiągnął sukcesy jako hurtownik sukna; został pochowany w farze elżbietańskiej w pobliżu ambony (płyta nagrobna 55).
 +
 
 +
=== Kaplice w nawie południowej ===
 +
----
 
Kaplice zgodnie ruchem wskazówek zegara, poczynając od południowego wschodu, czyli pierwszej kaplicy na prawo od ołtarza.  
 
Kaplice zgodnie ruchem wskazówek zegara, poczynając od południowego wschodu, czyli pierwszej kaplicy na prawo od ołtarza.  
 
+
==== Kaplica rodziny Sauermann (I) ====
=== Kaplica rodziny Sauermann (I) ===  
+
----
 
Pierwsza kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr I na planie u dołu strony). Przypuszczalnie powstała w pierwszych latach XV w. i miała wezwanie św. Andrzeja, od drugiej połowy XV wieku należała do [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|rodziny Sauermann]] (Sauerman, Sawermann, Sawormann Saurmannn, Saurman,  Freiherren oder Grafen von Sauerma (Saurma). Od 28 września 2014 r. jest kaplicą Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Rodzina Sauermannów przez ok. 100 lat była ważną patrycjuszowską rodziną we Wrocławiu. W latach 1486-1577 pięciu jej członków było wielokrotnie rajcami i ławnikami, a trzech z nich nawet starszymi (seniorami) rady, czyli stali na czele miasta i jednocześnie księstwa wrocławskiego.  Pochodzili z miasta Gefress w Górnej Frankonii. Ok. 1450 r. Sebald Sauermann starszy osiadł we Wrocławiu i w 1466 r. otrzymał prawa miejskie. Sauermannowie z sukcesami zajmowali się handlem dalekosiężnym, potem również transakcjami kredytowymi i działalnością menniczą, dochodząc do znacznego bogactwa.  Rozrodzili się na kilka  gałęzi. Jak wiele rodzin patrycjuszowskich inwestowali w dobra ziemskie, uzyskiwali tytuły szlacheckie i w końcu przenieśli się ostatecznie do swoich majątków, stając się ziemianami. W kaplicy według stanu na listopad 2022 jest tylko jedno stare epitafium. To upamiętnienie Konrada Sauermanna (Kunrath Saurman) zm. 1561.     
 
Pierwsza kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr I na planie u dołu strony). Przypuszczalnie powstała w pierwszych latach XV w. i miała wezwanie św. Andrzeja, od drugiej połowy XV wieku należała do [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|rodziny Sauermann]] (Sauerman, Sawermann, Sawormann Saurmannn, Saurman,  Freiherren oder Grafen von Sauerma (Saurma). Od 28 września 2014 r. jest kaplicą Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Rodzina Sauermannów przez ok. 100 lat była ważną patrycjuszowską rodziną we Wrocławiu. W latach 1486-1577 pięciu jej członków było wielokrotnie rajcami i ławnikami, a trzech z nich nawet starszymi (seniorami) rady, czyli stali na czele miasta i jednocześnie księstwa wrocławskiego.  Pochodzili z miasta Gefress w Górnej Frankonii. Ok. 1450 r. Sebald Sauermann starszy osiadł we Wrocławiu i w 1466 r. otrzymał prawa miejskie. Sauermannowie z sukcesami zajmowali się handlem dalekosiężnym, potem również transakcjami kredytowymi i działalnością menniczą, dochodząc do znacznego bogactwa.  Rozrodzili się na kilka  gałęzi. Jak wiele rodzin patrycjuszowskich inwestowali w dobra ziemskie, uzyskiwali tytuły szlacheckie i w końcu przenieśli się ostatecznie do swoich majątków, stając się ziemianami. W kaplicy według stanu na listopad 2022 jest tylko jedno stare epitafium. To upamiętnienie Konrada Sauermanna (Kunrath Saurman) zm. 1561.     
 
+
====== Epitafium Konrada Sauermanna ======
 
<gallery mode=Packed heights=320px>
 
<gallery mode=Packed heights=320px>
 
Plik:Saurmann Konrad epitafium.jpg|[[Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej|Epitafium Konrada Sauermanna z 1569 r.]]|link=Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej
 
Plik:Saurmann Konrad epitafium.jpg|[[Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej|Epitafium Konrada Sauermanna z 1569 r.]]|link=Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej
 
</gallery>
 
</gallery>
 +
[[Epitafium Konrada Sauermanna|Więcej]]
  
=== Kaplica rodziny Heugel (II) ===
+
==== Kaplica rodziny Heugel (II) ====
 +
----
 
Druga kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr II na planie u dołu strony).
 
Druga kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr II na planie u dołu strony).
 +
 +
====== Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim ======
 
<gallery mode=Packed heights=320px>
 
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Rothe Peter zm. 1464.jpg|[[Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego|Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego zm. 1464]]|link=Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego
+
Plik:Krafft Christoph epitafium.jpg|Epitafium Christopha Kraffta (ur. 1484) i jego żony Anny Biedermann (zm. 1557)
 +
Plik:Fara elżbietańska katastrofa 1857.jpg|[[Katastrofa budowlana w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu w 1857 r.|Katastrofa budowlana w farze elżbietańskiej]]; ilustracja w ''Illustrirte Zeitung'' (Nr 756, 26 Dezember 1857)
 
</gallery>
 
</gallery>
 +
Pierwszy zabytek od lewej na wschodniej ścianie kaplicy to marmurowa tablica z inskrypcją łacińską, której tłumaczenie brzmi: <br>
 +
''Krzysztofowi Krafftowi poczciwemu obywatelowi tej Rzeczpospolitej, który żył w niej ponad 77 lat, oraz Annie z Bidermannów, ukochanym rodzicom. Ich potomkowie.  Tutaj, szanowani i kochani przeze mnie po wieczne czasy, spoczywają rodzice. Krzysztof ojciec i Anna matka. Przy grobie których, dla ich pamięci kamień ten kładę radując się, że ich dusze połączone z Chrystusem są obecne w Bogu. Wspaniały dzień Pański odrodzi ich cielesność i obdarzy radościami życia z wiary zrodzonymi. Jan Crato, doktor sztuki medycznej, zatroszczył się, by zostało wykonane i położone w roku Pańskim 1557. (Zamiast tablicy pamiątkowej zniszczonej przez wiek, wrocławscy lekarze kazali wykonać tę w 1858 roku.)''<br>
 +
Tablicę ufundował więc rodzicom w 1561 r. syn, humanista, lekarz nadworny trzech cesarzy, podniesiony do stanu szlacheckiego Johann Crato (1519-1585). [[#Epitafium Johanna Crato von Krafftheim|Jego własne wspaniałe epitafium]]  znajduje się w tym samym kościele na 2 filarze w nawie północnej. Pamięć o jego sławie i wzorcowej postawie lekarza spowodowała, że w trakcie gruntownej renowacji kościoła przeprowadzanej w latach 1856-1858 w związku z przygotowaniami do obchodów jego 600-lecia wrocławskie środowisko lekarskie ufundowało replikę tablicy zniszczonej zębem czasu (w trakcie remontu [[Katastrofa budowlana w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu w 1857 r.|29 października 1857 r. wydarzyła się katastrofa budowlana]]). Oryginalne epitafium wisiało na południowej zewnętrznej ścianie kościoła, przy prezbiterium. Obok niego była podobna tablica, z tego samego 1557 r.,  którą Johannes Crato poświęcił pamięci córek: Anny i Anny Marii. Jej replikę również sfinansowali wrocławscy lekarze w 1857 r.
  
=== Kaplica rodziny Pfinzing (III) ===
+
Przodków lekarza trzeba zaliczyć do tzw. miejskiego pospólstwa, czyli warstwy posiadającej w odróżnieniu od plebsu obywatelstwo miasta, ale odsuwanej przez patrycjat od współudziału w rządzeniu nim. Byli to rzemieślnicy, drobniejsi kupcy, kramarze. Znamy dwa pokolenia Krafttów przed Johannesem. I ojciec Christoph (ur. 1484, a data śmierci nieznana), i dziadek Marcus (1460-1522) handlowali śledziami. Marcus pracował (dorabiał?) też w Sukiennicach, pełniąc prawdopodobnie funkcję posłańca, a w końcu dostał posadę w Streichgadenamt (krajalni sukna). Prawo do cięcia sukna z bel i sprzedawania go mieli tyko właściciele 40 stoisk (komór) w Sukiennicach.  Były w nich 42 komory. 40 zajmowali właśnie hurtowi handlarze suknem.  Ich sukces finansowy zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno jego importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład wrocławskich rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z kupców posiadających stoiska w Sukiennicach, czyli monopol na handel suknem (Gewandschneiderzy, grosiści).  Dwa pozostałe pomieszczenia to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia (Streichgadenamt). W tej ostatniej udało się uzyskać miejsce pracy Markowi Krafftowi, a po jego śmierci, zastąpił go Krzysztof Krafft. Tkaniny były tu rozciągane, czyli mierzone, sprawdzane i oficjalnie pieczętowane.
 +
 
 +
====== Epitafium heraldyczne Lorenza von Heugel ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium.jpg
 +
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium herby.jpg
 +
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium inskrypcja.jpg
 +
</gallery>
 +
Na zachodniej ścianie kaplicy Heugelów wisi epitafium heraldyczne cesarskiego radcy Lorenza von [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]] (zm. 1583). Inskrypcja wspomina też jego żonę Annę von [[Herby mieszczan#Kromayer|Kromayer]] (zm. 1612). Małżeństwo zawarli w 1563 r. Sześcioro z ich dzieci dożyło dorosłości (3 córki i 3 synów).
 +
 
 +
====== Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego ======
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Rothe Peter zm. 1464.jpg|[[Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego|Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego zm. 1464.]]
 +
</gallery>
 +
[[Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego|Więcej]]
 +
 
 +
==== Kaplica rodziny Pfinzing (III) ====
 +
----
 
Trzecia kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr III na planie u dołu strony)
 
Trzecia kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr III na planie u dołu strony)
 +
 +
====== Fragment nagrobka Sebalda Hubera ======
 
<gallery mode=packed heights=320px>
 
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Huber Sebald nagrobek.jpg|Południowa ściana kaplicy. Mosiężna płyta z kamiennego nagrobka (płyty) Sebalda Hubera zm. 1504. Zmarły w wieku 46 lat Huber był lekarzem, mężem Anny z patrycjuszowskieej rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|Sauermann]]. Herby Huber i Sauremann. Małżeństwo miało też w farze elżbietańskiej epitafium, znajdujące się teraz w Muzeum Narodowym w Warszawie.   
+
Plik:Huber Sebald nagrobek.jpg|Mosiężna płyta z nagrobka Sebalda Hubera
 +
</gallery>
 +
Południowa ściana kaplicy. Mosiężna płyta z kamiennego nagrobka (płyty) Sebalda Hubera zm. 1504. Zmarły w wieku 46 lat Huber był lekarzem, mężem Anny z patrycjuszowskiej rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|Sauermann]]. Herby Huber i Sauremann. Małżeństwo miało też w farze elżbietańskiej epitafium, znajdujące się teraz w Muzeum Narodowym w Warszawie.
 +
 
 +
==== Kaplica rodziny Dumlose (IV) ====
 +
----
 +
Kaplica [[Herby mieszczan wrocławskich#Dumlose|rodziny Dumlose]] (św. Wawrzyńca), aktualnie Najświętszego Sakramentu ((nr IV na planie u dołu strony). Większa niż pozostałe kaplice. Przedłużona na południe o poligonalnie zamknięte przęsło i szersza, gdyż razem z leżącą po północnej stronie kaplicą Restisów (XVI) są  szerokości przęsła pseudotranseptu. Budowana prawdopodobnie w latach 80. i 90. XIV w. W 1393 r. jej fundację przez [[#Posadzka|Dytwina Dumlose]] zatwierdził papież. Rodzina Dumlose była przez kilkadziesiąt lat bardzo znacząca we Wrocławiu. Między 1335 a 1415 r. pięciu kolejnych Dumlosych zasiadało w radzie i ławie, jeden z nich był nawet starszym (seniorem) rady (Paweł w 1353 r.). Potem  rodzina zniknęła z dokumentów. Prawdopodobnie wymarła.  Na dwóch zwornikach sklepienia kaplicy umieszczony jest herb Dumlose ([[:Plik:Dumlose zwornik kaplicy.jpg|fot.]], [[:Plik:Dumlose z klejnotem zwornik kaplicy.jpg|fot.)]] Dytwin Dumlose w testamencie przekazał dysponowanie kaplicą przysiężnikom <ref>Przysiężnik (geswornin, Geschoworenr, iurati)  to odpowiednik starszego cechu. Zgodnie ze statutem (5 luty 1339) głównym zadaniem przysiężników było rozsądzanie sporów w sprzysiężeniu (gildii). Wybierani na rok. Przewodzili obradom zwoływanych przez siebie zebrań. Mieli prawo dopraszać do gildii kobiety handlowców (koufmanyn).</ref> gildii kupców (kumpanie).
 +
===== Ściana wschodnia =====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=210px>
 +
Plik:Kaplica Dumlosych.jpg|Kaplica Dumlosych
 +
Plik:Kaplica Dumlosych ściana wschodnia.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafia i płyty nagrobne na wschodniej ścianie kaplicy (na lewo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.</div>
 +
Plik:Holczel Jan tablica.jpg|[[Jan Holczel|Fragment płyty nagrobnej Jana Holczela zm. 1512]].|link=Jan Holczel
 +
Plik:Schilling Fryderyk 1501.jpg|Mosiężna płyta z nagrobka Fryderyka [[Herby mieszczan wrocławskich#Schilling|Schilligna]] młodszego z Krakowa (Fridericus Schilling junior de Cracovia) zm. 11.12.1501.
 +
Plik:Berlin Marta 1508.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Berlin|Berlin]] pochodząca z nagrobka Marty Berlin z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]] (zm. 1508) Od 1502 r. była żoną wrocławskiego kupca i posiadacza ziemskiego Hansa Berlina zm. 1532.<div>
 +
Plik:Karappe Hans zm. 1497.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]] pochodząca z nagrobka Hansa Krappe starego (zm. 1497). Herby z nim związane (wieloletni rajca i ławnik) znajdują się też w  [[Herby na sklepieniu Izby Seniora Rady|Izbie Seniora Rady w Ratuszu]] oraz na [[epitafium Krappów]] z ok. 1517 r.</div>
 +
Plik:Klose.jpg|Mosiężny herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Klose|Klose]] z płyty nagrobnej; XVII w?
 +
Plik:Krappe konsola.jpg|<div style='text-align:justify;>Gotycka konsola z końca XV w. z tarczą na froncie z gmerkiem [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]]; pierwotnie w kaplicy Krappów.</div>
 +
Plik:Haunold Achacy.jpg|<div style='text-align:justify;>Achacy (Achatius, Achaz) von Haunold (ur. po 1478, zm. 6.1.1532). Wrocławski kupiec, przedsiębiorca, polityk. Przez wiele lat senior rady miasta i tym samym starosta księstwa wrocławskiego. Za jego rządów w mieście zwyciężyła reformacja, której Achacy był gorącym zwolennikiem i obrońcą przed nowym, habsburskim, władcą.</div>
 +
Plik:Götz Johann epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Götz und Schwanenfliess (1600-1677) powstałe w 1670 r. Wieloletni senior wrocławskiej rady miejskiej, radca cesarski. Za zasługi został uhonorowany nadaniem mu i jego rodzinie kaplicy (mówi o tym inskrypcja na epitafium). Wcześniej była to [[#Kaplica rodziny Sauermann (I)|kaplica Sauermannów]], pierwsza w nawie południowej i w niej wisiało epitafium do II wojny światowej.</div>
 +
Plik:Krap Hans.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza z herbem [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]]. Pochodzi z nieistniejącej kaplicy Krappów i jest związana z Hansem Krappe (zm. 1517) jako fundatorem ołtarzaNapis na szarfie: 1505 lub 1507 hans krap.</div>
 +
Plik:Schaf.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza z herbem [[Herby mieszczan wrocławskich#Schaf|Schaf]] z płyty nagrobnej Samuela Schafa (zm. w 1652), rajcy i ławnika. Jego epitafium było (jest?) w kaplicy X (kaplica rodziny Smedchin - kruchta pn.-zach.).</div>
 +
Plik:Dihren von Schenaw Anna epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium zmarłej w 1622 r. Anny von Näfen und Obischew z domu Dihren von Schenaw.</div>
 
</gallery>
 
</gallery>
  
=== Kaplica rodziny Dumlose (IV) ===
+
===== Posadzka =====
Kaplica [[Herby mieszczan wrocławskich#Dumlose|rodziny Dumlose]] (św. Wawrzyńca), aktualnie Najświętszego Sakramentu ((nr IV na planie u dołu strony). Większa niż pozostałe kaplice. Przedłużona na południe o poligonalnie zamknięte przęsło i szersza, gdyż razem z leżącą po północnej stronie kaplicą Restisów (XVI) są  szerokości przęsła pseudotranseptu. Budowana prawdopodobnie w latach 80. i 90. XIV w. W 1393 r. jej fundację przez Dytwina Dumlose zatwierdził papież. Rodzina Dumlose była przez kilkadziesiąt lat bardzo znacząca we Wrocławiu. Między 1335 a 1415 r. pięciu kolejnych Dumlosych zasiadało w radzie i ławie, jeden z nich był nawet starszym (seniorem) rady (Paweł w 1353 r.). Po 1415 r. rodzina zniknęła z dokumentów. Prawdopodobnie wymarła.  Na dwóch zwornikach sklepienia kaplicy umieszczony jest herb Dumlose ([[:Plik:Dumlose zwornik kaplicy.jpg|fot.]], [[:Plik:Dumlose z klejnotem zwornik kaplicy.jpg|fot.)]]
+
----
 +
<gallery mode=packed heights=260px>
 +
Plik:Dumlosych kaplica płyty nagrobne.jpg|Trzy płyty nagrobne w kaplicy [[Herby mieszczan wrocławskich#Dumlose|Dumlosych]], należące do członków rodziny
 +
Plik:Dumlose NN płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>NN Dumlose; być może należała do Jana Dumlose, męża Anny (tablica trzecia). Jan (Hans Dumlose) był bratankiem Dytwina, kupcem.</div>
 +
Plik:Dumlose Dytwin płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Dytwin  Dumlose (Dietwin, Dytwinus Dumelos(z)) (zm. 1405). Wieloletni ławnik i rajca. Był fundatorem kaplicy (fundacja zatwierdzona przez papieża w 1393) wybudowanej w latach  1380-1390.</div>
 +
Plik:Dumlose Anna płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Anna z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Hemmerdey|Hemmerdey]], pierwszy mąż Jan Dumlose, drugi mąż Aleksy [[Herby mieszczan wrocławskich#Schebitz|Schebitz]]</div>
 +
</gallery>
  
 +
===== Ściana zachodnia =====
 +
----
 
<gallery mode=packed heights=260px>
 
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Kaplica Dumlosych ściana wschodnia.jpg|Epitafia i płyty nagrobne na wschodniej ścianie kaplicy (na lewo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.  
+
Plik:Kaplica Dumlosych ściana zachodnia.jpg|<div style='text-align:justify;>Zachodnia ściana kaplicy (na prawo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.</div>
Plik:Holczel Jan tablica.jpg|[[Jan Holczel|Fragment płyty nagrobnej Jana Holczela zm. 1512]]|link=Jan Holczel
+
Plik:Haunold-Rumberg Johann.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa, herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Haunold-Sacherwitz|Haunold II]]. Według inskrypcji Johanna von Haunoldt und Rumberg. Chodzi prawdopodobnie o Johanna żyjącego w latach  1557-1617. Studiował w Lipsku, był jak przodkowie kupcem. Od 1496 r. do śmierci na przemian ławnik lub rajca.</div> 
Plik:Schilling Fryderyk 1501.jpg|Mosiężna płyta z nagrobka Fryderyka Schilligna młodszego z Krakowa (Fridericus Schilling junior de Cracovia) zm. 11.12.1501
+
Plik:Schlecht Melchior.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium [[Melchior Schlecht|Melchiora Schlechta]] (zm. 1686). Był rzeźnikiem. Od 1665 do 1686 na przemian ławnik i rajca. Zawsze na ostatnim rzemieślniczym miejscu.</div>
Plik:Berlin Marta 1508.jpg|Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny Berlin pochodząca z nagrobka Marty Berlin z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]] zm. w 1508 r. Od 1502 r. była żoną wrocławskiego kupca i posiadacza ziemskiego Hansa [[Herby mieszczan wrocławskich#Berlin|Berlina]] zm. 1532.  
+
Plik:Schmidt Johann Heinrich.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa Johanna Heinricha [[Herby mieszczan wrocławskich#Schmidt|Schmidta]] von Schmiedefeldt (13 V 1624 - 31 VIII 1673, pochowany 1 X 1673 w farze elżbietańskiej). Właściciel Mąkoszyc (pow. brzeski), Solników (pow. wrocławski), Minkowskich (pow. namysłowski).</div>
 +
Plik:Weber Ananiasz.jpg|<div style='text-align:justify;>Drewniane epitafium Ananiasza [[Herby mieszczan wrocławskich#Weber|Webera]] (zm. 26 I 1665) z jego portretem na blasze. Teolog protestancki, pastor w Lipsku i w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Profesor gimnazjum. św. Elżbiety.</div>
 +
Plik:Frimel Johann.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium [[Johann Frimel|Johanna Frimela]] (Johannes Frimelus) (2 XI 1606 - 28 stycznia 1660). Teolog ewangelicki, pastor w św. Elżbiecie i  nauczyciel w gimnazjum elżbietańskim.</div>
 +
</gallery>
 +
 
 +
==== Kruchta południowa (V) ====
 +
----
 +
Na wschodniej ścianie kruchty wiszą dwie tablice z napisami wykonane przez [[Bonaventura Rösler|Bonaventurę Röslera]].
 +
 
 +
====== Tablica z inskrypcją o zarazie w 1568 r. ======
 +
<gallery mode=Packed heights=260px>
 +
Plik:Kruchta S fa.jpg|Ściana wschodnia (na prawo do wejścia) z dwiema tablicami inskrypcyjnymi i skarbonką
 +
Plik:Tablica epidemia 1568.jpg|Tablica z inskrypcją dotyczącą zarazy 
 +
</gallery>
 +
Na wschodniej ścianie południowej kruchty (na prawo do wejścia z zewnątrz) [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|tablica inskrypcyjna dotycząca zarazy w 1568 r.]] Autorem treści był kartograf, nauczyciel w Gimnazjum Marii Magdaleny Martin Helwig, a inskrypcję wykonał [[Bonaventura Rösler]] nauczyciel w Gimnazjum Elżbietańskim, ceniony twórca inskrypcji w kamieniu i brązie. Opis i tłumaczenie w artykule Inskrypcja o zarazie w 1568 r.
 +
 
 +
====== Tablica z prośbą o jałmużnę ======
 +
<gallery mode=Packed heights=230px>
 +
Plik:Tablica kruchta S fa.jpg|Inskrypcja w 12 językach zachęcająca do dawania jałmużny
 +
Plik:Tablica kruchta S fa fragment pl.jpg|Część napisu w języku polskim - dolna sekcja
 +
Plik:Kruchta S fa skarbona.jpg|Skarbona
 +
</gallery>
 +
Długa prostokątna (209 cm x 79 cm) wapienna tablica z inskrypcją w 12 językach zachęcającą do dawania jałmużny. Ostatnia sekcja (u dołu z prawej) jest w języku polskim. U dołu skarbona, do której pod wpływem napisu mieli odwiedzający świątynię ofiarować jałmużnę ubogim. Ciekawe, że teraz to atrapa bez otworu na wkładanie pieniędzy. W prawym dolnym roku widzimy litery B.R.S.S.F. czyli  Bonaventura Rösler Sculpsit Sibi Fecit [[Bonaventura Rösler]] wykonał to osobiście). Był on m.in. twórcą [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|drugiej inskrypcji w tej kruchcie]], [[#Wejście do zachodniej kruchty|inskrypcji w wejściu do zachodniej kruchty]] czy inskrypcji na [[#Filar 8|epitafium Andreasa Hertwiga]].
 +
 
 +
==== Kaplica rodziny Uthmann (VIII) ====
 +
----
 +
Kaplica Uthmannów, kaplica Świętej Trójcy. Ostatnia kaplica przy nawie południowej. Powstała prawdopodobnie w poł. XIV w. Nie wiadomo, kiedy stała się rodzinną Uhrmannów. Rodzina o tym nazwisku pojawiła się we Wrocławiu ok. 1450 r.
 +
===== Ściana wschodnia =====
 +
----
 +
Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz z 1545 r.
 +
<gallery mode=packed heights=410px>
 +
Plik:Uthmann und Schmolz Nikolaus epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz (zm. 1550). Pochodził ze Lwówka. Obywatelstwo Wrocławia uzyskał w 1494 r. Kontynuował tu tradycje rodzinne handlu suknem. Zyski inwestował w posiadłości ziemskie. Nabył m.in. Smolec (1514) i dołożył do nazwiska "und Schmolz". Od 1514 r. zasiadał do końca życia w radzie i ławie, pełniąc ważne funkcje.</div>
 +
Plik:Uthmann und Schmolz Nikolaus rodzina.jpg|<div style='text-align:justify;>Mikołaj von Uthmann und Schmolz (zm. 1550) i naprzeciw niego członkowie rodziny, w tym trzy żony, stąd u dołu cztery herby. Epitafium ufundował sobie w 1545 r., a potem rodziły  się jeszcze dzieci i trzeba było dodawać je na płaskorzeźbie. W końcu liczba osób na epitafium urosła do 28.</div>
 +
</gallery>
 +
===== Ściana południowa  =====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=230px>
 +
Plik:Schilling.jpg|<div style='text-align:justify;>Herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Schilling|Schilling]], mosiądz, z kamiennej płyty nagrobnej. Być może koniec XV w.</div>
 +
Plik:NN kaplica Uthmann.jpg|<div style='text-align:justify;>Mężczyzna  z buławą, pod nim 3 drabiny pionowo. Niezidentyfikowany mosiężny herb z kamiennej płyty nagrobnej, być może XVI w.</div>
 +
Plik:Uthmann Hans zm. 1579.jpg|<div style='text-align:justify;>Inskrypcja z epitafium Hansa [[Herby mieszczan wrocławskich#Uthmann und Rathen|Uthmana]] (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej widoczna inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Był on synem kupca i ławnika Hieronima oraz Katarzyny von [[Herby mieszczan wrocławskich#Banke|Banke]]. Mąż Anny [[Herby mieszczan wrocławskich#Hirsch|Hirsch von Kaltenbrunn]], która wniosła mu Olbrachtowice. Właściciel Jagodna. Płaskorzeźba Zmartwychwstanie również się zachowała ale znajduje się na zachodniej ścianie [[#Kaplica rodziny Rehdiger (XII)|kaplicy Rehdigerów.]] </div>
 +
Plik:Hertwig.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z nagrobka z niezidentyfikowanym herbem, możliwe [[Herby mieszczan wrocławskich#Hertwig|Hertwig]]. Być może XVII w.</div>
 +
</gallery>
 +
 
 +
===== Ściana zachodnia i posadzka =====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=310px>
 +
Plik:Neumann Jan Krzysztof epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Christopha Neumanna (zm. 1734) i jego żony Anny z domu Scholtz. Neumann urodził się w Legnicy w 1661 r. W 1690 r. zamieszkał we Wrocławiu i w tym samym roku zawarł małżeństwo. Był kupcem. Kierował też wrocławskim urzędem jałmużniczym. Mieli z Anną 3 synów, żaden nie przeżył ojca. Kamienny pomnik z portretami, uznawany za dzieło schyłkowego rokoka wykonał Franz Joseph Mangoldt.</div>
 +
Plik:Kirsten płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Płyta nagrobna N.N. [[Herby mieszczan wrocławskich#Kirsten|Kirsten]] (herb u dołu) i być może jeszcze jednej osoby (zarys herbu w górnej części).</div>
 +
Plik:Kirsten herb.jpg|[[Herby mieszczan wrocławskich#Kirsten|Herb Kirsten]] z płyty nagrobnej N.N. Kirsten.
 
</gallery>
 
</gallery>
  
=== Kaplica rodziny Rehdiger (XII) ===
+
==== Kaplica rodziny Rehdiger (XII) ====
 +
----
 
XII kaplica na planie ([[:Plik:Wrocław św. Elżbieta kaplice.jpg|fot. 1 na dole strony]]), współcześnie, od  4 września 2011, kaplica Kresowian św. Andrzeja Boboli.  
 
XII kaplica na planie ([[:Plik:Wrocław św. Elżbieta kaplice.jpg|fot. 1 na dole strony]]), współcześnie, od  4 września 2011, kaplica Kresowian św. Andrzeja Boboli.  
  
 
<gallery mode=packed heights=260px>
 
<gallery mode=packed heights=260px>
 +
Plik:Uthmann Hans zm. 1579 Zmartwychwstanie.jpg|<div style='text-align:justify;>Zmartwychwstanie. Fragment epitafium Hansa [[Herby mieszczan wrocławskich#Uthmann und Rathen|Uthmana]] (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej  inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Ta ostatnia część również się zachowała i jest teraz na [[#Ściana południowa (VIII)|południowej ścianie w kaplicy Uthmannów.]] Dzieło przypisywane jest  Friedrichowi Grossemu starszemu (1740-1788).</div>
 
Plik:Prockendorff 1517.jpg|[[Podstawa ołtarza Prockendorffów|Podstawa ołtarza Prockendorffów z ok. 1517 r.]]|link=Podstawa ołtarza Prockendorffów
 
Plik:Prockendorff 1517.jpg|[[Podstawa ołtarza Prockendorffów|Podstawa ołtarza Prockendorffów z ok. 1517 r.]]|link=Podstawa ołtarza Prockendorffów
 
</gallery>
 
</gallery>
 +
 +
=== Filary w nawie południowej ===
 +
----
 +
Filary w nawie kolejno, poczynając od wschodu (ołtarza)
 +
==== Filar 2 ====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Konsola gotycka.jpg|Konsola gotycka z herbem (gmerkiem) w tarczy.
 +
Plik:Kirchenpauer Georg epitafiium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Jerzego [[Herby mieszczan wrocławskich#Kirchpauer|Kirchenpauera]] (zm. 1605) i jego żon: Magdaleny [[Herby mieszczan wrocławskich#Rothe|Rothe]] (zm. 1578) oraz Marii [[Herby mieszczan wrocławskich#Pucher|Pucher]].</div>
 +
</gallery>
 +
 +
==== Filar 3 ====
 +
----
 +
====== Epitafium Baltazara Schnabla ======
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Schnabel Baltazar.jpg|Epitafium Baltazara Schnabla i jego dwóch żon
 +
</gallery>
 +
Baltazar [[Herby mieszczan wrocławskich#Schnabel|Schnabel]] (1558 - 15 III 1631), kupiec przybyły do Wrocławia z Nördlingen w Szwabii. Epitafium jego i dwóch żon (Zuzanna (Susanna) z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Schreiter|Schreiter]] i Zuzanna (Susanna) z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Haunold-Sacherwitz|Haunold]]) ufundowane w 1652 r. przez synów Baltazara i Daniela.
 +
 +
====== Epitafium Andrzeja Dudycza ======
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Dudycz Andrzej epitafium.jpg|Epitafium Andrzeja Dudycza
 +
</gallery>
 +
Epitafium Andrzeja Dudycza (1533-1589). Węgierski szlachcic pochodzenia chorwackiego, polski indygena, humanista, dyplomata cesarski, pisarz, katolicki biskup Kninu i Peczu, potem działacz reformacyjny braci polskich i braci czeskich. Po 1576 r. mieszkał głównie we Wrocławiu i tu zmarł.
 +
 +
==== Filar 4 ====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Filar 4 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Od lewej: epitafium Daniela von [[Herby mieszczan#Schilling|Schillinga]] (zm. 1563) oraz Johanna Christopha Meyera (zm. 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul  (zm. 1745).</div>
 +
Plik:Schilling Daniel epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Daniela von Schillinga (zm. 1563) i jego dwóch żon: zm. w 1557 r.  Hedwig z d. Rehdiger  i zm. w 1565 r. Apolonii z d. Reichel (herby  układzie: [[Herby mieszczan#Rehdiger|Rehdiger]], [[Herby mieszczan#Schilling|Schilling]], [[Herby mieszczan#Reichel|Reichel]]). Daniel to urodzony w Krakowie wrocławski kupiec. Studiował w Krakowie i w Wittenberdze. Odnosił sukcesy handlowe, inwestował w nieruchomości. Był założycielem wrocławskiej linii rodziny, której przedstawiciele  od następnego pokolenia weszli do rady miejskiej. Epitafium wykonał ok. 1565 r. Hans Fleiser (zw. Gruyter), który przybył do Wrocławia z Nijmegen. Charakterystyczna ornamentyka w duchu niderlandzkiego manieryzmu stała się właśnie modna we Wrocławiu, wcześniej niż w innych regionach Europy.</div>
 +
Plik:Meyer Johann i Susana epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium wrocławskiego kupca Johanna Christopha Meyera (6 II 1692 - 27 XI 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul (Paulin) (31 I 1694 - 20 VI 1745). Dzieło Johanna Albrechta Siegwitza z 1749 r. Małżonkowie pobrali się w 1723 r. Mieli trzy córki, które ufundowały im epitafium. Inskrypcja: Durch ungeheuchelte Gottesfurcht, aufrichtige Menschenliebe u. treue Vorsorge vor geliebte Kinder wohlferdientes Denkmahl welches dem weiland Tit. Herrn Johann Christof Myer, vornehmen Kauf und Handelsmannes in dieser Königl. Haupt-Stadt Bresslau u desselben durch 22 Jahr werthgeachten Ehe-Gattin Tit. Frauen Susanne Christiana gebohrene Paulin durch die auch nach beyder Tode nie aufhörende kindliche Liebe dreyer Töchter errichtet worden.</div>
 +
Plik:Meyer Johann i Susana epitafium fot. 1900-1925.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Christopha Meyera  i jego żony Susany Christiany z d. Paul. Fot. z pocz. XX w. Widoczne połączone portrety małżonków obwiedzione przez pożerające własne ogony węże (symbol Wieczności). Podłożem jest marmurowa tablica z z roccailową bordiurą przechodząca strzelisty obelisk z inskrypcją zwieńczony naczółkiem z Geniuszem Śmierci (rozpaczające putto). Poniżej uskrzydlony Chronos z kosą - personifikacja czasu i personifikacja Prawdy (Veritas, gr. Aletheia).</div>
 +
</gallery>
 +
 +
==== Filar 5 ====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Filar 5 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Od lewej: epitafium Sebalda [[Herby mieszczan#Sauermann|Saurmana]] (zm. 1507) oraz renesansowe epitafium Simona [[Herby mieszczan#Ashelm|Ashelma]] (zm. 1559).</div>
 +
Plik:Saurman Seblad epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Powstałe w 1508 r. epitafium Sebalda [[Herby mieszczan#Sauermann|Saurmana]] (zm. 1508). Wykonane z piaskowca przedstawia Opłakiwanie Chrystusa. Na dole klęczy zmarły i jego rodzina: po prawej stronie, jak zawsze, głowa rodziny, Sebald Saurman, z 14 synami; naprzeciwko po lewej stronie 8 żeńskich członków rodziny. Sebald urodził się ok. 1425 r. we frankońskim Gefrees. Obywatelstwo Wrocławia otrzymał w 1466 r. Zajmował się handlem dalekosiężnym przyprawami, barchanem, płótnem, jedwabiem i papierem. Był wieloletnim rajcą i ławnikiem.</div>
 +
Plik:Ashelm Simon epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;> Kamienne renesansowe epitafium Simona Ashelma (zm. 1559). Przybysz z Saksonii. Odniósł we Wrocławiu sukces jako kupiec. Był przez 17 lat rajcą oraz ławnikiem. W 1542 r. został nobilitowany do czeskiej szlachty. Żonaty z pochodzącą z Krakowa Elisabeth von Schilling (mosiężne herby [[Herby mieszczan#Ashelm|Ashelm]] i  [[Herby mieszczan#Schilling|Schilling]]). Nie mieli dzieci, ale w mieście osiedlili się też inni członkowie rodziny Ashelm. Epitafium uważane za najwcześniejszy przykład zastosowania rollwerku we Wrocławiu.</div>
 +
</gallery>
 +
 +
==== Filar 7 ====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Filar 7 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Josepha [[Herby mieszczan#Rindfleisch|Rindfleischa]] (1534-1598) i tarcza herbowa Georga Hermanna von [[Herby mieszkańców Wrocławia#Schweinitz|Schweinitz]] and Crain (1602–1667).<div>
 +
Plik:Rindfleisch Joseph epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Josepha Rindfleischa (1534-1598) i jego żon. Brakuje znajdującego się w środku obrazu na miedzianej blasze. Przedstawiał on powitanie Jakuba i jego synów w Egipcie przez Józefa. U dołu obrazu klęczy rodzina. Po lewej widza Josef i jego 4 synów, po prawej 3 żony z 4 córkami. Herby: [[Herby mieszczan#Rindfleisch|Rindfleisch]] i matczyny [[Herby mieszczan#Monau|Monau]], niżej babki ojczystej [[Herby mieszczan#Banke|Banke]] i babki macierzystej [[Herby mieszczan#Ungeraten|Ungeraten]]; niżej żon: I Magdaleny von [[Herby mieszczan#Morenberg|Morenberg]], II Magdaleny von [[Herby mieszczan#Artzat|Artzat]] i III Justyny [[Herby mieszczan#Lindner I|Lindner]] ale przy którejś renowacji (1860?) omyłkowo namalowano herb [[Herby mieszczan#Błędne herby|Pucher]] (ten najniżej).</div>
 +
Plik:Schweinitz Georg Hermann.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa Georga Hermanna von Schweinitz und Crain (1602–1667), komendanta wojskowego Wrocławia od 1663. Notka biograficzna [[Herby mieszkańców Wrocławia#Schweinitz|tutaj]].</div>
 +
</gallery>
 +
 +
==== Filar 8 ====
 +
----
 +
<gallery mode=packed heights=320px>
 +
Plik:Filar 8 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>8 filar; epitafium Caspara Feldnera (zm. 1646), fragment epitafium Andreasa [[Herby mieszczan#Hertwig|Hertwiga]] z 1560 r., tarcza herbowa  Adama Wentzela von [[Herby mieszczan#Reichel|Reichell]] und Schmoltz (1627-1668)<div>
 +
Plik:Feldner Caspar epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Drewniane epitafium Caspara Feldnera (zm. 1646). Pod przedstawiającym Ukrzyżowanie alabastrowym reliefem inskrypcja na blasze: ''Roku 1646, dnia 21 lutego zasnął w Panu w wieku 47 lat czcigodny Kaspar Feldner, urodzony w Lwówku na Śląsku, tutejszy obywatel i handlowiec. Z małżeństwa z Rosiną z domu Kauerhasin dzięki łasce Bożej spłodził 7 synów i 1 córkę. Leży w tej hali, pochowany pod numerem 80. Niech Bóg będzie dla niego łaskaw.''</div>
 +
Plik:Hertwig Andreas epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>W 1560 r. radca cesarski Andreas [[Herby mieszczan#Hertwig|Hertwig]] zamówił swoje epitafium. Nie zamierzał jeszcze umierać ale wypadło pochwalić się niedawno  udostojnionym herbem (w 1557 r.). Zachowała się tylko tablica z inskrypcją prawdopodobnie  autorstwa [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]] (u dołu z prawej znajduje się monogram) oraz herb. Górna część została zniszczona podczas montowania drewnianej empory (1672-1672). Była to smukła arkada, w której było umieszczonych 5 alabastrowych reliefów ze scenami historii Nabala i Abigail. Twórcą był prawdopodobnie Hans Fleiser (Gruyter). Caspar był doktorem obojga praw, radcą Królewskiej Kamery Śląskiej. Dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Polyxeną de Corona z Padwy miał troje dzieci. Druga  żona, Lukrecja z d. [[Herby mieszczan#Huber|Huber]], wniosła mu po swoim pierwszym mężu Jakubie [[Herby mieszczan#Boner|Bonerze]] zamek w Wojnowicach.  Zmarł w 1575 r. W testamencie przekazał swój prawniczy księgozbiór bibliotece [[:Kategoria:Fara magdaleńska|fary magdaleńskiej]].</div>
 +
Plik:Wenzel Adam 1668.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa  Adama Wentzela von [[Herby mieszczan#Reichel|Reichell]] und Schmoltz (1627-1668). Ławnik w latach 1653-1660, od 1661 r. do śmierci rajca. 13 członek władz Wrocławia w rodzinie Reichelów.</div>
 +
</gallery>
 +
 +
== Nawa północna ==
 +
=== Wejście do zachodniej kruchty ===
 +
<gallery mode=Packed heights=320px>
 +
Plik:Tablica 1568 Rosler.jpg|<div style='text-align:justify;>Tablica inskrypcyjna z 1568 r. autorstwa [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]]. Umieszczona we framudze drzwi wejściowych, po lewej stronie. Marmurowa o wymiarach 109 na 67 cm ze zwieńczeniem w formie trójkąta, w którym krótka inskrypcja (Psalm 89). Pod nim główny tekst w dwóch kolumnach czyli długi wiersz w jeżyku niemieckim ozdobną czcionką. Możliwe, że jego autorem jest sam twórca inskrypcji czyli Rösler. Podobnie jak w wypadku niewielkiej [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|tablicy w kruchcie południowej]] dotyczy epidemii dżumy w 1568 r. i powstała prawdopodobnie w czasie jej trwania, a na pewno pod wpływem emocji z nią zawiązanych. "Jest pięknym świadectwem poetyckiego talentu i gorącej wiary autora." Pod spodem znowu krótka inskrypcja na całej szerokości tablicy będąca cytatem z Ozeasza. Opis i tłumaczenie w sekcji artykułu [[Bonaventura Rösler#Tablica inskrypcyjna z 1568 r. w wyjściu do północnej kruchty fary elżbietańskiej|Tablica inskrypcyjna z 1568 r. w wyjściu do północnej kruchty fary elżbietańskiej]].</div>
 +
</gallery>
 +
 +
=== Filary w nawie północnej ===
 +
----
 +
==== Filar 2 N ====
 +
----
 +
====== Epitafium Johanna Crato von Krafftheim ======
 +
<gallery mode=packed heights=260px>
 +
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Crato von Krafftheim (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585)</div>
 +
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium b.jpg|<div style='text-align:justify;>Herb Johanna [[Herby mieszczan#Crato|Crato]] von Kraffteheim podniesionego do dziedzicznej czeskiej szlachty przez cesarza Ferdynanda I w 1563 r.</div>
 +
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium d.jpg|Scena Sądu Ostatecznego autorstwa Gerharda Hendrika. 
 +
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium c.jpg|Herb Marii [[Herby mieszczan#Scharf|Scharff]] von Werth
 +
</gallery>
 +
Na drugim filarze w nawie północnej epitafium Johanna Crato (Cratona) von Krafftheim (Crafftheim) (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585). Johann był wybitym lekarzem wywodzącym się z wrocławskiej plebejskiej [[#Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim|rodziny Krafftów]]. Od 1560 r. do 1580 r. sprawował  funkcję osobistego lekarza trzech kolejnych cesarzy z rodu Habsburgów: Ferdynanda I, Maksymiliana II i Rudolfa II. Pomnik ufundowany przez syna  powstał ok. 1588 r. Zadziwia wirtuozerią techniczną przypominającą wyrób jubilerski. Główna scena to rzeźbiony w alabastrze relief Sąd Ostateczny. Niżej klęczy zmarły ze swoim synem Johannisem Baptistą, a naprzeciw zmarła żona Maria (pierwsza z prawej) z również już zmarłymi córkami Anną i Anną Marią oraz prawdopodobnie żona syna Anna von [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]]. Na samej górze herb [[Herby mieszczan#Crato|Crato]] otrzymany przez Johanna od cesarza, a na dole herb żony [[Herby mieszczan#Scharf|Scharff]].
  
 
== Epitafia i płyty nagrobne na zewnątrz fary elżbietańskiej ==
 
== Epitafia i płyty nagrobne na zewnątrz fary elżbietańskiej ==
 
=== Wieża ===
 
=== Wieża ===
 
<gallery mode=packed heights=260px>
 
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Krapp epitafium.jpg|[[Epitafium Krappów|Epitafium Krappów, ok. 1515]]|link=Epitafium Krappów
+
Plik:Krapp epitafium.jpg|[[Epitafium Krappów|Epitafium Krappów, ok. 1515 i pod spodem plakieta herbowa z ok. 1580]]|link=Epitafium Krappów
Plik:Scholza Hansa epitafium.jpg|[[Epitafium Hansa Scholze|Epitafium Hansa Scholze zm. 1505]]|link=Epitafium Hansa Scholze]]
+
Plik:Scholza Hansa epitafium.jpg|[[Epitafium Hansa Scholze|Epitafium Hansa Scholze zm. 1505]]|link=Epitafium Hansa Scholze]].
 
</gallery>
 
</gallery>
  
 
=== Elewacja północna ===
 
=== Elewacja północna ===
Północna elewacja kościoła garnizonowego we Wrocławiu, czyli ta od strony ul. Świętej Elżbiety, poczynając od wschodu, czyli od ul. Orzańskiej.  
+
Północna elewacja kościoła garnizonowego we Wrocławiu, czyli ta od strony ul. Świętej Elżbiety, poczynając od wschodu, czyli od ul. Odrzańskiej.  
 +
<gallery mode=packed heights=260px>
 +
Plik:Jenckwitz Piotr Betsch Apolonia.jpg|<div style='text-align:justify;>[[Epitafium Piotra i Apolonii Jenkwitzów|Epitafium Piotra zm. 1488 i Apolonii z domu Betsch zm. 1483 Jenkwitzów]]|link=Epitafium Piotra i Apolonii Jenkwitzów.</div>
 +
</gallery>
  
 +
=== Elewacja wschodnia ===
 +
Od ul. Odrzańskiej; dwa epitafia znajdują się na skrajach.
 
<gallery mode=packed heights=260px>
 
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Jenckwitz Piotr Betsch Apolonia.jpg|[[Epitafium Piotra i Apolonii Jenkwitzów|Epitafium Piotra zm. 1488 i Apolonii z domu Betsch zm. 1483 Jenkwitzów]]|link=Epitafium Piotra i Apolonii Jenkwitzów
+
Plik:Hemmerdey Urszula epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium zm. w 1496 r. Urszuli [[Herby mieszczan wrocławskich#Hemmerdey|Hemmerdey]] z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Rindfleisch|Rindlfeisch]], żony zm. w 1500 r. Henryka Hemmerdey</div>
 +
Plik:Rindfleisch Piotr epitafium.jpg|Epitafium zm. w 1535 r. kupca Piotra [[Herby mieszczan wrocławskich#Rindfleisch|Rindfleischa]]
 
</gallery>
 
</gallery>
 +
 +
{{stub 2}}
  
 
== Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety ==
 
== Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety ==
Linia 69: Linia 344:
 
* Burgemeister Ludwig, Grundmann Günter. ''Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2.'' Breslau: 1933. (cBW 5)
 
* Burgemeister Ludwig, Grundmann Günter. ''Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2.'' Breslau: 1933. (cBW 5)
 
* Gołaszewski J., Górski A. ''Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku.'' Wrocław, 2016. (cBW 20)
 
* Gołaszewski J., Górski A. ''Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku.'' Wrocław, 2016. (cBW 20)
 +
* Kaczmarek Romuald. ''Rzeźba architektoniczna XIV wieku we Wrocławiu.'' Wrocław: 1999. (cBW 23)
 
* Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. ''Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. Zarys katalogu.'' W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku III. Poznań-Wrocław: 1990, s. 87-118 (cBW 27)
 
* Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. ''Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. Zarys katalogu.'' W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku III. Poznań-Wrocław: 1990, s. 87-118 (cBW 27)
 
* Luchs Hermann. ''Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche.'' Breslau: 1860 (cBW 17)
 
* Luchs Hermann. ''Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche.'' Breslau: 1860 (cBW 17)
Linia 76: Linia 352:
 
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd I. Alphabetisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50a)
 
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd I. Alphabetisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50a)
 
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd II. Chronologisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50b)
 
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd II. Chronologisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50b)
 +
* * Sztuka Wrocławia. Broniewski Tadeusz, Zlat Mieczysław red. Wrocław: 1967.
  
 
=== Mieszczanie ===
 
=== Mieszczanie ===
Linia 81: Linia 358:
 
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 1: 1345-1420.'' Wrocław: 2011.
 
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 1: 1345-1420.'' Wrocław: 2011.
 
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 2: 1421-1500.'' Wrocław: 2015.  
 
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 2: 1421-1500.'' Wrocław: 2015.  
 +
* Jujeczka Stanisław, Kupeć Krzysztof. ''Urzędnicy miejscy Legnicy do 1740/1741 roku.'' Toruń: 2012.
 +
* Jurek Tomasz. ''Obce rycerstwo na Śląsku.'' Poznań: 1998.
 
* Pfeiffer Gerhard. ''Das Breslauer Patriziat im Mittelalter.'' Leipzig: 1929.
 
* Pfeiffer Gerhard. ''Das Breslauer Patriziat im Mittelalter.'' Leipzig: 1929.
 
* Klose Samuel Benjamin. ''Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens herausgegeben von Gustav Adolf Stenzel.'' Breslau 1847.
 
* Klose Samuel Benjamin. ''Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens herausgegeben von Gustav Adolf Stenzel.'' Breslau 1847.
Linia 89: Linia 368:
 
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 5 (V-Z).'' Dortmund: 1991.  
 
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 5 (V-Z).'' Dortmund: 1991.  
 
* Schellenberg Alfred. ''Schlesisches Wappenbuch. Bd. 1.'' Görlitz: 1938. (cBW 46)
 
* Schellenberg Alfred. ''Schlesisches Wappenbuch. Bd. 1.'' Görlitz: 1938. (cBW 46)
* ''Siebmacher's Grosses Wappenbuch, Bd. 15; Die Wappen Des Preussischen Adels, 2. Teil.'' Red. Blazek, Konrad. Nürnberg: 1890
+
* Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. ''Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz. Teil 2.'' Nürnberg: 1890.
 +
* Sinapius Johan. ''Des Schlesischen Adels Anderer Theil Oder Fortsetzung Schlesischer Curiositäten.'' Leipzig und Breslau: 1728.
 
* Stein Rudolf. ''Der Rat und die Ratsgeschlechter des alten Breslau.''  Würzburg: 1963.
 
* Stein Rudolf. ''Der Rat und die Ratsgeschlechter des alten Breslau.''  Würzburg: 1963.
 
___
 
___
Linia 102: Linia 382:
 
* Kębłowski Janusz. ''Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku.''. Poznań: 1970. (z)
 
* Kębłowski Janusz. ''Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku.''. Poznań: 1970. (z)
 
* Wiesiołowski Jacek. ''Pozycja społeczna artysty w polskim mieście średniowiecznym.'' W: Sztuka i ideologia XV wieku. Warszawa: 1978, s. 67-78.
 
* Wiesiołowski Jacek. ''Pozycja społeczna artysty w polskim mieście średniowiecznym.'' W: Sztuka i ideologia XV wieku. Warszawa: 1978, s. 67-78.
 
  
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
 
[[Kategoria:Fara elżbietańska]]
 
[[Kategoria:Fara elżbietańska]]

Aktualna wersja na dzień 22:40, 18 mar 2024

Kościół pw. św. Elżbiety we Wrocławiu to jedna z dwóch wrocławskich far, stąd wiele tam epitafiów i płyt nagrobnych wrocławskich mieszczan. Współcześnie to kościół garnizonowy z tytułem bazyliki mniejszej.

Spis treści

Nawa południowa

Południowa kaplica boczna


Kaplica zamykająca od wschodu nawę południową; kaplica boczna na południe od prezbiterium. W 1369 r. został konsekrowany w tym miejscu ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego.

Widok ogólny

Poniżej zabytki od lewej do prawej strony widza: epitafium Heinricha Rybischa, epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Morenberg, pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera i epitafium Katarzyny Rybisch.

Epitafium Heinricha Rybischa

Pomnik nagrobny Henryka Rybischa (zm. 1544) zbudowany w 1534 i 1537-1539; Rybisch to jeden z najbardziej znaczących i wpływowych mieszkańców Wrocławia pierwszych dziesięcioleci XVI w.

Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Moreneberg

Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen (zm. 1580) i jego żony Ewy z domu Morenberg (zm. 1583); piaskowiec, marmur, alabaster, blacha miedziana.

Pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera

Pomnik nagrobny kupca Friedricha Wilhelma Brechera (1700-1775). Wczesnoklasycystyczny projekt architekta Carla G. Langhansa zrealizował ok. 1780 r. zakład kamieniarski M. Blecha. Alegoria Wdzięczności wieńcząca pomnik według przekazu została wykonana w Carrarze przez Giovanniego A. Cybei.

Epitafium Kathariny Rybisch

Kamienne, heraldyczno-inskrypcyjne epitafium Katarzyny Rybisch z domu von Czechau (zm. 1572), żony Zygfryda Rybischa (1530-1584).

W nawie południowej


Obiekty bezpośrednio w nawie, których nie można przypisać do kaplic i filarów.

Kompozycja heraldyczna związana z Karolem IV Luksemburskim

W 1369 r. został konsekrowany w farze elżbietańskiej ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii, zamykający od wschodu nawę południową. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego. Stąd na sklepieniu nawy w pobliżu ołtarza trzy herby związane z tym władcą. Tarcza z koronowanym orłem cesarskim na zworniku najbliższym ołtarza, a kolejne dwie ułożone zgodnie z rangą i oddające pokłon godłu cesarskiemu. Herb królestwa czeskiego i księstwa wrocławskiego (cesarz rzymski, król Czech, książę śląski pan Wrocławia).

Epitafium Kaspara Heselera i jego żony

Epitafium pomiędzy pierwszą i drugą kaplicą (naprzeciwko 2 filaru) poświęcone jest Kasparowi Heselerowi von Waldau (1501 - Wrocław 28 XII 1577) i jego żonie Elisabeth von Domelau (1514 - Wrocław 3 I 1589). Heselerowie to pochodząca z Turyngii rodzina szlachecka (prawdopodobnie ministeriałowie), która pojawiła się na Śląsku pod koniec XIII w. Od lat 30. XIV w. znana jest już tylko linia, która osiedliła się w Legnicy. We władzach tego miasta zasiada się od 1332 r. jako ławnik Konrad Heseler (Cunrad Hese); w roku 1339 był burmistrzem (Cunandus Hezler). To on był protoplastą legnickiego patrycjuszowskiego rodu, z którego wywodzili się kolejni ławnicy i rajcy, w tym burmistrzowie. Urodzony w 1501 r. Kaspar przeniósł się do Wrocławia przed 1543 r. (ślub z Elisabeth). Był kupcem. W 1557 roku został po raz pierwszy wybrany na urząd wrocławskiego ławnika i odtąd nieprzerwanie zasiadał ratuszowych ławach do śmierci, głównie jako ławnik, ale też dwukrotnie jako rajca (1570 i 1573). Według rejestru z 1564 r. był wówczas właścicielem domów w Rynku (naprzeciw fary elżbietańskiej) i na ulicy Więziennej (Stockgasse). Rodzina Elżbiety to prawdopodobnie również stary rycerski ród. We Wrocławiu zamieszkał jej ojciec Arnold von Domelau (zm. 26 IV 1529). Z Margarethe von Heugel und Pollogwitz (zm. 5 II 1576) mieli 3 córki Margarethe, Annę i właśnie Elżbietę. Tym samym nie powstała wrocławska gałąź rodziny Domelau. Natomiast małżeństwo Kaspara i Elżbiety zapoczątkowało jedną z wrocławskich gałęzi Heselerów. Mieli siedmioro dzieci, które dożyły dorosłości. Synom (pięciu) dali dobre wykształcenie na uniwersytetach w Wittenberdze i Frankfurcie nad Odrą. Jeden z nich, Daniel (1558-1620), wzorem ojca był wrocławskim ławnikiem i racją (32 lata). Dwie córki dobrze wydali za mąż. Marię za członka wrocławskiego patrycjatu Gottfrieda von Schillinga, a Ursulę za rzutkiego kupca Hansa von Landshuttera, który przybył do Wrocławia z Górnej Austrii. Drugą wrocławską gałąź Heselerów założył młodszy brat Kaspara, Balthasar (1508-1567). Z pozostałych ośmiorga rodzeństwa byli też tacy, którzy zostali w Legnicy.

Manierystyczne epitafium jest dziełem Gerharda Hendrika, od 1587 r. do śmierci w 1615 r. pracującego we Wrocławiu. W górnej części pomnika o wymiarach 270 cm na 170 cm znajduje się nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb Heugel (matka Elisabeth von Domelau to zm. w 1576 r. Margarethe von Heugel und Pollogwitz). Sześć alabastrowych reliefów przedstawia następujące sceny: w centrum górnego panelu (między herbami) znajduje się temat ze Starego Testamentu - Mojżesz i miedziany wąż (wywyższenie węża). Pod nim cztery sceny rozdzielone wizerunkiem Chrystusa na krzyżu (z mosiądzu, pozłacany). Są to: po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej wygnanie z Raju i ofiara Abla. Na dole Jonasz wyrzucony przez wieloryba. Niżej na miedzianej tablicy (złocistej na czarnym tle) inskrypcja, która w wolnym tłumaczeniu brzmi:
W roku 1577, dnia 28 grudnia, w wieku 76 lat, zasnął w Bogu szlachetny, czcigodny i szanowany Pan Kaspar Heseler, tutejszy rajca. W roku 1589, dnia 3 stycznia, w wieku 75 lat, zmarła szlachetna, czcigodna i cnotliwa Pani Elżbieta, z domu von Domelau, jego wierna żona. Niech Bóg Wszechmogący raczy obdarzyć radosnym zmartwychwstaniem do wiecznego życia ich i nas wszystkich. Amen

Pierwotnie nad epitafium wisiała chorągiew i tarcza nagrobna. Brakuje również herbów. Co najmniej dwóch: Heseler i Domelau. Już w opisie z 1860. H. Luchs podaje: "Pomnik ten był wielokrotnie uszkodzony, zwłaszcza reliefy były uszkodzone (brakowało jeszcze 2 herbów, na przykład herbu Domlay), niedawno jednak został w dużej mierze odrestaurowany".

Tracza herbowa Siegmunda Puchera

Drewniana tarcza herbowa wisząca na lewo od drzwi wyjściowych z nawy południowej do kruchty. Herb Pucher oraz inskrypcja: "16 Ehrenged. Herren Sigmund von Pucher 62". Dotyczy Siegmunda Puchera (zm. 1662), który studiował we Frankfurcie nad Odrą i Lejdzie. Był właścicielem Radomierzyc. Tarcza wisiała kiedyś w kaplicy rodziny Pfinzing.

Tarcza herbowa Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau

Po drugiej stronie drzwi tarcza z herbem Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau (1616-1679). Był on wrocławskim kupcem odnoszącym w handlu sukcesy, które pozwoliły mu nabyć kilka majątków ziemskich. Przez 32 lata był rajcą i ławnikiem, w tym od 1677 r. aż do śmierci przewodniczącym rady, a tym samym starostą księstwa wrocławskiego. Znany jest jednak głównie jako niemiecki poeta, twórca poetyckiego stylu "galant".

Tarcza z herbem rodziny Eben

Herb rodziny von Eben na balustradzie chóru nad południową nawą fary elżbietańskiej; umieszczony prawdopodobnie w związku ze współudziałem w finasowaniu budowy "wielkich organów" i przebudowy chóru (1750-1761). Koszt całości wyniósł 9946 talarów. Pierwszy przedstawiciel rodziny, Georg (1538-1576), przeniósł się do Wrocławia ze szwabskiego Memmingen w 1560 r. Osiągnął sukcesy jako hurtownik sukna; został pochowany w farze elżbietańskiej w pobliżu ambony (płyta nagrobna 55).

Kaplice w nawie południowej


Kaplice zgodnie ruchem wskazówek zegara, poczynając od południowego wschodu, czyli pierwszej kaplicy na prawo od ołtarza.

Kaplica rodziny Sauermann (I)


Pierwsza kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr I na planie u dołu strony). Przypuszczalnie powstała w pierwszych latach XV w. i miała wezwanie św. Andrzeja, od drugiej połowy XV wieku należała do rodziny Sauermann (Sauerman, Sawermann, Sawormann Saurmannn, Saurman, Freiherren oder Grafen von Sauerma (Saurma). Od 28 września 2014 r. jest kaplicą Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Rodzina Sauermannów przez ok. 100 lat była ważną patrycjuszowską rodziną we Wrocławiu. W latach 1486-1577 pięciu jej członków było wielokrotnie rajcami i ławnikami, a trzech z nich nawet starszymi (seniorami) rady, czyli stali na czele miasta i jednocześnie księstwa wrocławskiego. Pochodzili z miasta Gefress w Górnej Frankonii. Ok. 1450 r. Sebald Sauermann starszy osiadł we Wrocławiu i w 1466 r. otrzymał prawa miejskie. Sauermannowie z sukcesami zajmowali się handlem dalekosiężnym, potem również transakcjami kredytowymi i działalnością menniczą, dochodząc do znacznego bogactwa. Rozrodzili się na kilka gałęzi. Jak wiele rodzin patrycjuszowskich inwestowali w dobra ziemskie, uzyskiwali tytuły szlacheckie i w końcu przenieśli się ostatecznie do swoich majątków, stając się ziemianami. W kaplicy według stanu na listopad 2022 jest tylko jedno stare epitafium. To upamiętnienie Konrada Sauermanna (Kunrath Saurman) zm. 1561.

Epitafium Konrada Sauermanna

Więcej

Kaplica rodziny Heugel (II)


Druga kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr II na planie u dołu strony).

Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim

Pierwszy zabytek od lewej na wschodniej ścianie kaplicy to marmurowa tablica z inskrypcją łacińską, której tłumaczenie brzmi:
Krzysztofowi Krafftowi poczciwemu obywatelowi tej Rzeczpospolitej, który żył w niej ponad 77 lat, oraz Annie z Bidermannów, ukochanym rodzicom. Ich potomkowie. Tutaj, szanowani i kochani przeze mnie po wieczne czasy, spoczywają rodzice. Krzysztof ojciec i Anna matka. Przy grobie których, dla ich pamięci kamień ten kładę radując się, że ich dusze połączone z Chrystusem są obecne w Bogu. Wspaniały dzień Pański odrodzi ich cielesność i obdarzy radościami życia z wiary zrodzonymi. Jan Crato, doktor sztuki medycznej, zatroszczył się, by zostało wykonane i położone w roku Pańskim 1557. (Zamiast tablicy pamiątkowej zniszczonej przez wiek, wrocławscy lekarze kazali wykonać tę w 1858 roku.)
Tablicę ufundował więc rodzicom w 1561 r. syn, humanista, lekarz nadworny trzech cesarzy, podniesiony do stanu szlacheckiego Johann Crato (1519-1585). Jego własne wspaniałe epitafium znajduje się w tym samym kościele na 2 filarze w nawie północnej. Pamięć o jego sławie i wzorcowej postawie lekarza spowodowała, że w trakcie gruntownej renowacji kościoła przeprowadzanej w latach 1856-1858 w związku z przygotowaniami do obchodów jego 600-lecia wrocławskie środowisko lekarskie ufundowało replikę tablicy zniszczonej zębem czasu (w trakcie remontu 29 października 1857 r. wydarzyła się katastrofa budowlana). Oryginalne epitafium wisiało na południowej zewnętrznej ścianie kościoła, przy prezbiterium. Obok niego była podobna tablica, z tego samego 1557 r., którą Johannes Crato poświęcił pamięci córek: Anny i Anny Marii. Jej replikę również sfinansowali wrocławscy lekarze w 1857 r.

Przodków lekarza trzeba zaliczyć do tzw. miejskiego pospólstwa, czyli warstwy posiadającej w odróżnieniu od plebsu obywatelstwo miasta, ale odsuwanej przez patrycjat od współudziału w rządzeniu nim. Byli to rzemieślnicy, drobniejsi kupcy, kramarze. Znamy dwa pokolenia Krafttów przed Johannesem. I ojciec Christoph (ur. 1484, a data śmierci nieznana), i dziadek Marcus (1460-1522) handlowali śledziami. Marcus pracował (dorabiał?) też w Sukiennicach, pełniąc prawdopodobnie funkcję posłańca, a w końcu dostał posadę w Streichgadenamt (krajalni sukna). Prawo do cięcia sukna z bel i sprzedawania go mieli tyko właściciele 40 stoisk (komór) w Sukiennicach. Były w nich 42 komory. 40 zajmowali właśnie hurtowi handlarze suknem. Ich sukces finansowy zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno jego importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład wrocławskich rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z kupców posiadających stoiska w Sukiennicach, czyli monopol na handel suknem (Gewandschneiderzy, grosiści). Dwa pozostałe pomieszczenia to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia (Streichgadenamt). W tej ostatniej udało się uzyskać miejsce pracy Markowi Krafftowi, a po jego śmierci, zastąpił go Krzysztof Krafft. Tkaniny były tu rozciągane, czyli mierzone, sprawdzane i oficjalnie pieczętowane.

Epitafium heraldyczne Lorenza von Heugel

Na zachodniej ścianie kaplicy Heugelów wisi epitafium heraldyczne cesarskiego radcy Lorenza von Heugel (zm. 1583). Inskrypcja wspomina też jego żonę Annę von Kromayer (zm. 1612). Małżeństwo zawarli w 1563 r. Sześcioro z ich dzieci dożyło dorosłości (3 córki i 3 synów).

Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego

Więcej

Kaplica rodziny Pfinzing (III)


Trzecia kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr III na planie u dołu strony)

Fragment nagrobka Sebalda Hubera

Południowa ściana kaplicy. Mosiężna płyta z kamiennego nagrobka (płyty) Sebalda Hubera zm. 1504. Zmarły w wieku 46 lat Huber był lekarzem, mężem Anny z patrycjuszowskiej rodziny Sauermann. Herby Huber i Sauremann. Małżeństwo miało też w farze elżbietańskiej epitafium, znajdujące się teraz w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Kaplica rodziny Dumlose (IV)


Kaplica rodziny Dumlose (św. Wawrzyńca), aktualnie Najświętszego Sakramentu ((nr IV na planie u dołu strony). Większa niż pozostałe kaplice. Przedłużona na południe o poligonalnie zamknięte przęsło i szersza, gdyż razem z leżącą po północnej stronie kaplicą Restisów (XVI) są szerokości przęsła pseudotranseptu. Budowana prawdopodobnie w latach 80. i 90. XIV w. W 1393 r. jej fundację przez Dytwina Dumlose zatwierdził papież. Rodzina Dumlose była przez kilkadziesiąt lat bardzo znacząca we Wrocławiu. Między 1335 a 1415 r. pięciu kolejnych Dumlosych zasiadało w radzie i ławie, jeden z nich był nawet starszym (seniorem) rady (Paweł w 1353 r.). Potem rodzina zniknęła z dokumentów. Prawdopodobnie wymarła. Na dwóch zwornikach sklepienia kaplicy umieszczony jest herb Dumlose (fot., fot.) Dytwin Dumlose w testamencie przekazał dysponowanie kaplicą przysiężnikom [1] gildii kupców (kumpanie).

Ściana wschodnia

Posadzka

Ściana zachodnia

Kruchta południowa (V)


Na wschodniej ścianie kruchty wiszą dwie tablice z napisami wykonane przez Bonaventurę Röslera.

Tablica z inskrypcją o zarazie w 1568 r.

Na wschodniej ścianie południowej kruchty (na prawo do wejścia z zewnątrz) tablica inskrypcyjna dotycząca zarazy w 1568 r. Autorem treści był kartograf, nauczyciel w Gimnazjum Marii Magdaleny Martin Helwig, a inskrypcję wykonał Bonaventura Rösler nauczyciel w Gimnazjum Elżbietańskim, ceniony twórca inskrypcji w kamieniu i brązie. Opis i tłumaczenie w artykule Inskrypcja o zarazie w 1568 r.

Tablica z prośbą o jałmużnę

Długa prostokątna (209 cm x 79 cm) wapienna tablica z inskrypcją w 12 językach zachęcającą do dawania jałmużny. Ostatnia sekcja (u dołu z prawej) jest w języku polskim. U dołu skarbona, do której pod wpływem napisu mieli odwiedzający świątynię ofiarować jałmużnę ubogim. Ciekawe, że teraz to atrapa bez otworu na wkładanie pieniędzy. W prawym dolnym roku widzimy litery B.R.S.S.F. czyli Bonaventura Rösler Sculpsit Sibi Fecit Bonaventura Rösler wykonał to osobiście). Był on m.in. twórcą drugiej inskrypcji w tej kruchcie, inskrypcji w wejściu do zachodniej kruchty czy inskrypcji na epitafium Andreasa Hertwiga.

Kaplica rodziny Uthmann (VIII)


Kaplica Uthmannów, kaplica Świętej Trójcy. Ostatnia kaplica przy nawie południowej. Powstała prawdopodobnie w poł. XIV w. Nie wiadomo, kiedy stała się rodzinną Uhrmannów. Rodzina o tym nazwisku pojawiła się we Wrocławiu ok. 1450 r.

Ściana wschodnia

Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz z 1545 r.

Ściana południowa

Ściana zachodnia i posadzka

Kaplica rodziny Rehdiger (XII)


XII kaplica na planie (fot. 1 na dole strony), współcześnie, od 4 września 2011, kaplica Kresowian św. Andrzeja Boboli.

Filary w nawie południowej


Filary w nawie kolejno, poczynając od wschodu (ołtarza)

Filar 2


Filar 3


Epitafium Baltazara Schnabla

Baltazar Schnabel (1558 - 15 III 1631), kupiec przybyły do Wrocławia z Nördlingen w Szwabii. Epitafium jego i dwóch żon (Zuzanna (Susanna) z domu Schreiter i Zuzanna (Susanna) z domu Haunold) ufundowane w 1652 r. przez synów Baltazara i Daniela.

Epitafium Andrzeja Dudycza

Epitafium Andrzeja Dudycza (1533-1589). Węgierski szlachcic pochodzenia chorwackiego, polski indygena, humanista, dyplomata cesarski, pisarz, katolicki biskup Kninu i Peczu, potem działacz reformacyjny braci polskich i braci czeskich. Po 1576 r. mieszkał głównie we Wrocławiu i tu zmarł.

Filar 4


Filar 5


Filar 7


Filar 8


Nawa północna

Wejście do zachodniej kruchty

Filary w nawie północnej


Filar 2 N


Epitafium Johanna Crato von Krafftheim

Na drugim filarze w nawie północnej epitafium Johanna Crato (Cratona) von Krafftheim (Crafftheim) (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585). Johann był wybitym lekarzem wywodzącym się z wrocławskiej plebejskiej rodziny Krafftów. Od 1560 r. do 1580 r. sprawował funkcję osobistego lekarza trzech kolejnych cesarzy z rodu Habsburgów: Ferdynanda I, Maksymiliana II i Rudolfa II. Pomnik ufundowany przez syna powstał ok. 1588 r. Zadziwia wirtuozerią techniczną przypominającą wyrób jubilerski. Główna scena to rzeźbiony w alabastrze relief Sąd Ostateczny. Niżej klęczy zmarły ze swoim synem Johannisem Baptistą, a naprzeciw zmarła żona Maria (pierwsza z prawej) z również już zmarłymi córkami Anną i Anną Marią oraz prawdopodobnie żona syna Anna von Heugel. Na samej górze herb Crato otrzymany przez Johanna od cesarza, a na dole herb żony Scharff.

Epitafia i płyty nagrobne na zewnątrz fary elżbietańskiej

Wieża

Elewacja północna

Północna elewacja kościoła garnizonowego we Wrocławiu, czyli ta od strony ul. Świętej Elżbiety, poczynając od wschodu, czyli od ul. Odrzańskiej.

Elewacja wschodnia

Od ul. Odrzańskiej; dwa epitafia znajdują się na skrajach.

Szklanka stub.jpg Ten artykuł jest w fazie tworzenia



Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety

Literatura

Epitafia i płyty nagrobne w farze elżbietańskiej

  • Czechowicz Bogusław. Nagrobki późnogotyckie na Śląsku. Wrocław: 2003.
  • Dobrzeniecki Tadeusz. Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa: 1972
  • Braune Heinz, Kloss Ernst, Wiese Erich. Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters : kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926. Leipzig: 1929. (cBW 41)
  • Burgemeister Ludwig, Grundmann Günter. Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2. Breslau: 1933. (cBW 5)
  • Gołaszewski J., Górski A. Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku. Wrocław, 2016. (cBW 20)
  • Kaczmarek Romuald. Rzeźba architektoniczna XIV wieku we Wrocławiu. Wrocław: 1999. (cBW 23)
  • Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. Zarys katalogu. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku III. Poznań-Wrocław: 1990, s. 87-118 (cBW 27)
  • Luchs Hermann. Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche. Breslau: 1860 (cBW 17)
  • Lutsch Hans. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau. Breslau: 1886. (cBW 51) (1 Rheinländischer Fuß = 313,85 mm łokieć = 2 o 1/8 stopy = 666,8 mm)
  • Łobodzinska Patrycja. Pamięć umiejscowiona. Rekonstrukcja wyposażenia i topografii artystycznej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w latach 1350-1525. Poznań: 2018. (cBW 24)
  • Mandziuk Józef. Katalog ruchomych zabytków stuki sakralnej w archidiecezji wrocławskiej. Tom I. Wrocław: 1982.
  • Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd I. Alphabetisches Register. Breslau: 1870 (cBW 50a)
  • Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd II. Chronologisches Register. Breslau: 1870 (cBW 50b)
  • * Sztuka Wrocławia. Broniewski Tadeusz, Zlat Mieczysław red. Wrocław: 1967.

Mieszczanie

  • Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt. Red. Markgraf H., Frenzel O. Codex Diplomaticus Silesiae T.11. Breslau: 1882.
  • Goliński Mateusz. Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 1: 1345-1420. Wrocław: 2011.
  • Goliński Mateusz. Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 2: 1421-1500. Wrocław: 2015.
  • Jujeczka Stanisław, Kupeć Krzysztof. Urzędnicy miejscy Legnicy do 1740/1741 roku. Toruń: 2012.
  • Jurek Tomasz. Obce rycerstwo na Śląsku. Poznań: 1998.
  • Pfeiffer Gerhard. Das Breslauer Patriziat im Mittelalter. Leipzig: 1929.
  • Klose Samuel Benjamin. Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens herausgegeben von Gustav Adolf Stenzel. Breslau 1847.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 1 (A-F). Dortmund: 1986.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 2 (G-K). Dortmund: 1987.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 3 (L-R). Dortmund: 1988.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 4 (S-U). Dortmund: 1990.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 5 (V-Z). Dortmund: 1991.
  • Schellenberg Alfred. Schlesisches Wappenbuch. Bd. 1. Görlitz: 1938. (cBW 46)
  • Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz. Teil 2. Nürnberg: 1890.
  • Sinapius Johan. Des Schlesischen Adels Anderer Theil Oder Fortsetzung Schlesischer Curiositäten. Leipzig und Breslau: 1728.
  • Stein Rudolf. Der Rat und die Ratsgeschlechter des alten Breslau. Würzburg: 1963.

___

  • Historia Śląska. Tom I do roku 1763. Część II od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w. Red. Maleczyński Karol. Wrocław: 1961.
  • Kębłowski Janusz. Marmurowe płyty nagrobne Stanisława Sauera i Henryka Rybischa we Wrocławiu. Ze studiów nad renesansową rzeźbą na Śląsku Biuletyn Historii Sztuki Tom 21 ( 1959), Nr 2, s. 234-236. (cBW 47)
  • Oszczanowski Piotr. O dwóch rzeźbach z początku wrocławskiego renesansu. Na marginesie twórczości Andreasa Walthera. Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, 4(26), s. 91-99. (cBW 48)
  • Białostocki Jan. Kompozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI wieku W: tegoż, Symbole i obrazy. T. 1, Warszawa 1982, s. 200-213.
  • Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 26)
  • Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 27)
  • Kębłowski Janusz. Renesansowa rzeźba na Śląsku 1500-1560. Poznań 1967.
  • Kębłowski Janusz. Nagrobki gotyckie na Śląsku. Poznań: 1969. (z)
  • Kębłowski Janusz. Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku.. Poznań: 1970. (z)
  • Wiesiołowski Jacek. Pozycja społeczna artysty w polskim mieście średniowiecznym. W: Sztuka i ideologia XV wieku. Warszawa: 1978, s. 67-78.

Przypisy

  1. Przysiężnik (geswornin, Geschoworenr, iurati) to odpowiednik starszego cechu. Zgodnie ze statutem (5 luty 1339) głównym zadaniem przysiężników było rozsądzanie sporów w sprzysiężeniu (gildii). Wybierani na rok. Przewodzili obradom zwoływanych przez siebie zebrań. Mieli prawo dopraszać do gildii kobiety handlowców (koufmanyn).