Kapliczka domkowa na cmentarzu w Biłgoraju

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Drewniana nagrobna kapliczka domkowa, cmentarz Puszcza Solska, Biłgoraj
1. Drewniana kapliczka domkowa na cmentarzu w Puszczy Solskiej, fot. 2014

Drewniana kapliczka domkowa, w formie jak przydrożne (fot. 1), jest kapliczką nagrobną z końca XIX w. stojącą na cmentarzu w Puszczy Solskiej, współcześnie dzielnicy Biłgoraja (50° 31' 30.83", 22° 42' 22.76").

Chrystus Frasobliwy, Górecko Kościelne
2. Chrystus Frasobliwy z kłodowej kapliczki nagrobnej z 1867 r., Górecko Kościelne

Kapliczki nagrobne można zobaczyć w wielu regionach Polski. Najczęściej to współczesne kapliczki z wnęką na świątka lub stylizowane na ludowe, kapliczki kłodowe. Nie jest to jednak zjawisko nowe chociaż nie ma ciągłości pomiędzy współczesnymi kapliczkami, a kapliczkami opisywanymi jako stare już w latach 60. i 70. XX w., których dziś spotkać można tylko pojedyncze przykłady. O dwóch takich kapliczkach na cmentarzu w Gródku (na fot. 5 jedna z nich) w pow. tomaszowskim (lubelskim) pisze Ryszard Brykowski w artykule z 1976 r.: ... znajdują się na nim dwa relikty zapomnianych czasów i zwyczajów, dawnej kultury i ludowej sztuki sepulkralnej. Są to dwie "stare" i mocno już zniszczone niewielkie ludowe drewniane kapliczki nagrobne, z nich jedna z zachowaną jeszcze rzeźbą Chrystusa Frasobliwego[1] (fot.) Brak ówcześnie nowych tego typu kapliczek i już ich wyjątkowość autor potwierdza słowami: Na marginesie można dodać, że na tego typu kapliczki zwrócono już niegdyś uwagę, ale ponieważ nieliczne obiekty znano wyłącznie z terenu byłego powiatu biłgorajskiego, sądzono, że były one zjawiskiem rzadkim i raczej nie stwierdzonym dotychczas w innych terenach kraju ... . Odkrycie zatem podobnych kapliczek w Gródku na obszarze d. powiatu tomaszowskiego, zmienia nieco przyjęty pogląd, a występowanie "biłgorajskich" kapliczek nagrobnych rozszerza się na południowe rejony Lubelskiego[1]. Wspomniane obiekty z powiatu biłgorajskiego, to trzy kapliczki z cmentarza przy ul. Krzeszowskiej w Puszczy Solskiej, części Biłgoraja. Opisał je w 1961 r. Michał Pękalski uznając za wyjątkowe i specyficznie biłgorajskie zjawisko[2]. Zjawiskiem rzadkim i - o ile wiem - nie stwierdzonym dotychczas na innych terenach kraju są wykonane z z drewna kapliczki nagrobne, z którymi spotykamy się w powiecie biłgorajskim, a w szczególności na cmentarzu grzebalnym w Puszczy Solskiej ... . Jeszcze przed kilkunastu laty na cmentarzu w Puszczy Solskiej znajdowały się trzy stare kapliczki nagrobne z rzeźbami Chrystusa Frasobliwego we wnękach; do dziś zachowały się tylko dwie, a w żadnej z nich nie ma figurek światków. Wspólną cechą wymienianych wyżej kapliczek jest podobne w zasadzie ukształtowanie bryły i technika wykonania. Wszystkie one bowiem ciosane były z jednego potężnego kloca, w którym zapewne za pomocą narzędzi, podobnych do tych, jakich używano do drążenia barci, żłobione były wnęki dla umieszczenia świątków[2]. Kapliczki ze zdjęć nr. 3,4, 5, to prawdopodobnie kapliczki opisane przez Michała Pękalskiego. Ta, w której widać Chrystusa Frasobliwego (fot. 3) pochodzi prawdopodobnie z 1868 r. Janusz Świeży pisze o niej w 1947 r.: Na cmentarzu w Puszczy Solskiej fundatorowie: Andrzej i Katarzyna Myszak umieścili "Zafrasowanego" roboty Bienia (wys. 49 cm) w kapliczce wybudowanej 6 grudnia 1868 roku. Rzeźba zachowała się wraz z kapliczką w bardzo dobrym stanie (polichromowana, ciało cieliste, szata i berło niebieskie, korona cierniowa zielona, tron czerwony)[3]. Paweł Bień (1828-1886) to jeden z dziewiętnastowiecznych biłgorajskich świątkarzy, też pochowany na tym cmentarzu. Nie wiadomo, na czyim grobie umieszczono kapliczkę z jego rzeźbą. Cytowany wyżej Michał Pękalski uważał, że to właśnie na grobach rzeźbiarzy ludowych lub ich rodzin stawiano kapliczki nagrobne ze świątkami[2]. Z okolic Biłgoraja znane są jeszcze inne stare kapliczki nagrobne. Zdjęcie nr 7 z 1971 r. pokazuje kapliczkę z cmentarza w Hucie Krzeszowskiej w powiecie niskim ale to też okolice Biłograja (dawny powiat biłgorajski). Dobrze zachowaną kapliczkę nagrobną można zobaczyć w Muzeum Zamojskim w Zamościu (fot. 8). Na przedniej ścianie słupa wyryta jest inskrypcja: Tu spoczywają śp. Marjanna Magdalena z Mordów Proszą o Zdrowaś Maria, na tylnej: Fundator Jan Polny r 1867. Nie wiadomo czyjego autorstwa jest znajdująca się we wnęce rzeźba Frasusia (fot. 2.) Ta kapliczka też pochodzi spod Biłgoraja. Stała na cmentarzu w Górecku Kościelnym.

Wszystkie wspomniane kapliczki to kapliczki kłodowe. Nadany im przydomek "biłgorajskie" pochodzi stąd, że na biłgorajskim cmentarzu zostały "odkryte" i w okolicy tego miasta można je było najczęściej spotkać. Później odnaleziono je też w leżącym bardziej na południe powiecie tomaszowskim[1]. Ciekawe, że zainteresowania nie wzbudziła natomiast kapliczka, która również na biłgorajskich cmentarzach jest zjawiskiem niespotykanym. Mowa o nagrobnej kapliczce w formie drewnianej kapliczki domkowej (fot. 1). Zaniedbana, przez jakiś czas była składowiskiem uszkodzony figurek, krzyżyków i sprzętu używanego na cmentarzu. Wydawałoby się, że takie też było jej pierwotne przeznaczenie dopóki nie zauważy się wyrytej na drzwiczkach, słabo już widocznej, ale możliwej jeszcze do odczytania inskrypcji.

 
         S. P. Tu
         Spoczywa
         Jan Małek
       z wsi Bukowa
     Żył lat 75 zmarł
     dnia 17 Pazdzier
      nika 1894 roku
   Prosi o Zdrowaś Marja

Wysoka na ok. 2,5 m budowla (szerokość - 123 cm, dłogość/głębokość - 130cm) to obite deskami ramy z belek. Drzwiczki u dołu pełne, a u góry kratowane. Z boków analogiczne, półkoliste okienka z kratą. Trójspadowy dach zdobią trzy sterczyny zwieńczone metalowymi krzyżykami. Wyjątkowa kapliczka cmentarna warta jest zachowania. Należy mieć nadzieję, że szybko nastąpi jej renowacja gdyż chyli się już ku upadkowi.

Przypisy

  1. 1,0 1,1 1,2 Brykowski Ryszard. Zabytkowe cmentarze i elementy zabytkowe na cmentarzach niezabytkowych. Ochrona zabytków. 1976, 29/2, 113 s. 113-116.
  2. 2,0 2,1 2,2 . Pękalski Michał. Drewniane kapliczki nagrobne w powiecie biłgorajskim. Polska Sztuka Ludowa XV, 1961, n r 2. s. 94—96.
  3. Świeży Janusz. Świątkarze biłgorajscy. Polska Sztuka Ludowa - Konteksty. 1947 t.1, z.1-2, s. 50-59.
Publikacja - 2018 r.
Aktualizacja - 2018 r.