Krzyż pokutny

Zastruże, krzyż kamienny

Galeria monolitowych kamiennych krzyży

Nun gilt es auf grund archivalischer Studien festzustellen, inwiweit einzelne Kruze sich mit den noch zahlreich vorhandenen Sühnurkunden in Beziehung setzen lassen.

Pisał roządnie w 1913 r. Paul Kutzer, głuchołaski historyk, zajmujący się też kamiennymi krzyżami,

ale niestety następcy nie kierowali się zbytnio ratio i temat tzw. krzyży pokutnych został mocno zmitologizowany. Również dziś jest nadal polem do przekłamań, zwykłych zmyśleń, poszukiwania sensacji kosztem prawdy, a zdarza się i zwykłej logiki.

Czym zatem są krzyże pokutne i czy w ogóle istnieje takie zjawisko, skoro nawet nazwa jest według niektórych nieporozumieniem i promowana jest w zamian - krzyże pojednania?

Krzyż pokutny, krzyż pojednania, krzyż pokutniczy, niem. Sühnekreuz, cz. smírčí kříž - to krzyż fundowany przez zabójcę, będący jednym z jego zobowiązań podjętych w niektórych umowach ugodowych z rodziną zabitego. Taka jest ścisła definicja krzyża pokutnego.

Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.

Tu od razu uwaga. Nie ma religijnego pojęcia krzyż pokutny - takiego hasła nie zna Encyklopedia Katolicka. Powstało ono właśnie na użytek przytoczonej definicji i odnosi się do kategorii krzyży, które powstały ze wskazanej w definicji przyczyny. Jednak powszechna znajomość słów "krzyż" i "pokutny" kieruje każdego kto usłyszy nazwę krzyż pokutny, a nie zna przywołanej definicji, zinterpretować ogólnie to pojęcie jako krzyż wystawiony w wyniku pokuty.

Krzyż pokutny, czy też krzyż pojednania (nazwy te będą tu używane synonimicznie), reprezentują grupę zabytków, do których należy zaliczyć też takie obiekty, jak kapliczka pokutna oraz tzw. Marter, czyli kapliczka lub płyta z przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa lub sceną męczeństwa któregoś ze świętych. Łączy je powód fundacji. Jest nim wykonanie przez zabójcę jednego ze zobowiązań, pojawiającego się nieraz w umowach ugodowych pomiędzy nim a rodziną zabitego. Takie umowy zawierane były w średniowieczu i w początkach ery nowożytnej (w XVI i reliktowo w XVII w.) Od razu trzeba zaznaczyć, że umowny (ugodowy, kompozycyjny) sposób załatwiania spraw związanych z zabójstwem był znany także w polskim prawie średniowiecznym, ale taki element ugód, jak obowiązek postawienia krzyża czy kapliczki w umowach z terenu Polski się nie pojawiał. Był to zwyczaj związany z obszarami dominacji kultury niemieckiej. Dlatego też w dzisiejszych granicach Polski temat istnieje wyłącznie na terenach zgermanizowanych znacznie już w średniowieczu, czyli głównie na Śląsku. Jest to także jedna z przyczyn wspomnianego na początku zmitologizowania i przekłamań dotyczących tych pomników prawa, gdyż dla Polaków przybyłych na te tereny po 1945 r. omawiane zabytki były nowością niemającą analogii w ich kulturze. Słowem kolokwialnym - nie czuli tematu.

O tym jak każdy kamienny krzyż stał się krzyżem pokutnym

Powojenna wymiana ludności spowodowała przerwanie ciągłości kulturowej Dolnego Śląska, a co za tym idzie, również zerwanie pamięci kulturowej. Częste w regionie, a niespotykane praktycznie w rodzinnych stronach nowych mieszkańców kamienne monolitowe krzyże o bardzo archaicznym wyglądzie wzbudzały ciekawość, ale dostosowywanie się do warunków życia w nowym, nieznanym miejscu opóźniało głębsze zainteresowanie. Również nauka stała przed wielkimi wyzwaniami włączenia zastanego dziedzictwa dużej prowincji w ramy polskiej historii, historii prawa, historii sztuki, etnografii i praktycznie dopiero w XXI w. zaczęła się interesować tymi zabytkami. Wcześniej "odkryli" je pasjonaci. Pierwszą próbą ponownej inwentaryzacji starych kamiennych monolitowych krzyży i zapoznania Polaków z ich pochodzeniem była praca zasłużonego dla Dolnego Śląska fotografa Józefa Milki. W 1968 r. Dolnośląska Komisja Opieki nad Zabytkami PTTK wydała ją pod tytułem Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Autor oparł się głównie na książce Maxa Hellmicha, geodety, regionalisty i kolekcjonera, który interesował się kamiennymi krzyżami i wydał na ich temat kilka artykułów i książek. Swoistą biblią dla polskich pasjonatów kamiennych zabytków stała się ta wydrukowana w 1923 r., zatytułowana Steinerne Zeugen des mittelalterlichen Rechts in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen (Kamienni świadkowie średniowiecznego prawa na Śląsku. Kamienne krzyże, kapliczki, pręgierze, szubienice, stoły sądowe). Dokonał się swoisty regres wiedzy na temat kamiennych krzyży. Co prawda Max Hellmich też włączył wszystkie znane mu do zestawienia traktującego o zabytkach prawa ale zdawał sobie sprawę, że to początek badań i dopiero należy wyselekcjonować z nich te, które rzeczywiście są związane z tzw. umowami ugodowymi (kompozycyjnymi) i zasługują na miano świadków średniowiecznego prawa, czyli są Sühnekreuze (zależnie od tłumaczenia krzyżami pokutnymi lub krzyżami pojednania). Ponadto w bogatym regionalnym przedwojennym piśmiennictwie było dużo artykułów o konkretnych krzyżach, opisujących ich historię, a przynajmniej przytaczających ustnie przekazywaną wiedzę mieszkańców i legendy z nimi związane. Przykładowo Paul Kutzer w artykule Steinkreuze in Schlesien rozważał różne przyczyny powstawania kamiennych krzyży i podawał przykłady (Kutzer 1913). Rozsądnie też stwierdził: "Obecnie na podstawie badań archiwalnych należy ustalić, w jakim stopniu poszczególne krzyże można powiązać z licznymi zachowanymi dokumentami ekspiacyjnymi"(Kutzer 1913). Wszystko to zostało zapomniane, a polscy miłośnicy zabytków oparli się na uproszczonej interpretacji pracy Hellmicha i w rezultacie wszystkie kamienne krzyże potraktowano jako krzyże pokutne, pochodne średniowiecznego prawa traktującego zabójstwo jako przestępstwo prywatne. W praktyce i potocznej świadomości pojęcie krzyż pokutny (krzyż pojednania) stało się synonimem starego monolitowego kamiennego krzyża.

Szczególne zasługi w powtórnym odkrywaniu kamiennych krzyży, ich ewidencjonowaniu i opiece nad nimi miał świdnicki geograf Andrzej Scheer. Oprócz odnalezienia wielu z nich i napisania mnóstwa artykułów swoim entuzjazmem zaraził dużą grupę miłośników tych zabytków, co doprowadziło do zawiązania w 1985 r. Ogólnopolskiego Klubu Badaczy i Miłośników Krzyży Pokutnych i Rzeźb Przydrożnych, popularnie nazywanego Bractwem Krzyżowców. Organizacja ta przez ponad 20 lat zajmowała się ewidencjonowaniem i opieką na kamiennymi krzyżami. Organizowane dwa razy w roku w różnych miejscach spotkania nazywane Biesiadami Pokutnymi były zjazdami członków Klubu połączonymi z prelekcjami na temat kamiennych zabytków i ich poznawaniem w terenie oraz opieką nad kamiennymi krzyżami. Wydano, głównie zaangażowaniem Andrzeja Scheera, kilkadziesiąt zeszytów publikacji zatytułowanej Bractwo Krzyżowców, będących sprawozdaniami z Biesiad oraz również kilkadziesiąt zeszytów publikacji pod tytułem Przydrożne Pomniki Przeszłości. Ta godna najwyższego uznania działalność pasjonatów miała też jednak negatywne aspekty. Otóż aktywność oparta była na opisanym już w związku z pracą Józefa Milki założeniu, że wszystkie stare kamienne krzyże są krzyżami pokutnymi. W swojej najważniejszej pracy "guru" Bractwa Krzyżowców Andrzej Scheer co prawda stwierdza, że kamienne krzyże były stawiane z różnych powodów (nagrobkowe, dziękczynne, przeciw zarazie, pamiątkowe), ale za chwilę wszystkie 600 znanych sobie kamiennych krzyży i kapliczek uznaje za pokutne. W rzeczywistości o praktycznie żadnym kamiennym krzyżu nie można powiedzieć z całą pewnością, że jest pokutny, gdyż nawet w przypadku kiedy istnieją umowy ugodowe z nakazem postawienia krzyża dotyczące zabójstwa w miejscowości, w której znajduje się krzyż kamienny, nie ma pewności, że jest to ten krzyż z ugody. Charakterystyczna jest tu sytuacja z miejscowości Stanowice koło Strzegomia, o której wspomina najstarsza znana umowa kompozycyjna. Przez długi czas kamienny krzyż z tej miejscowości był uznawany za pokutny, bo wiązano go z niniejszą umową, aż w Stanowicach znaleziono inny krzyż kamienny, który zburzył tę pewność. A przecież żaden z tych krzyży nie musi być tym, który wspomina umowa. Nie określa ona ani miejsca, które można zidentyfikować, ani jakichś cech wyróżniających. Ogromnej większości kamiennych krzyży nie można powiązać z żadną znaną umową nawet w tak luźny sposób jak w Stanowicach, a pomimo to nikt nie kwestionował stwierdzeń, że 600 czyli wszystkie znane kamienne krzyże na terenie Polski to krzyże pokutne, pomimo że stało to w sprzeczności z wyrażaną często w tym samym zdaniu informacją, że krzyże stawiano z wielu różnych powodów. Aktywna działalność "Krzyżowców" przełożyła się na utrwalenie błędnego założenia, że stary kamienny krzyż jest tożsamy z krzyżem pokutnym. Fikcja ta niestety została usankcjonowana urzędowo, gdyż Stowarzyszeniu udało się przekonać Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do sygnowania urzędowym autorytetem tabliczek, które "Krzyżowcy" umieszczali podczas Biesiad Krzyżowych przy krzyżach. Te tabliczki informacyjne (fot. ) w rzeczywistości są tabliczkami dezinformacyjnymi. Ich tekst jest w całości nieprawdziwy.

• Nieprawdziwe jest zdanie oznajmujące, że jest to krzyż pokutny. Nie wiadomo co to za krzyż. Nawet zdanie "Być może pokutny" jest za daleko idącym, gdyż jedną z przyczyn wystawiania krzyży uznaje za godniejszą czy ciekawszą, ważniejszą od innych. Jest również w ogóle wiele przypadków, gdy wiemy z całą pewnością lub dużym prawdopodobieństwem, że nie jest to krzyż pokutny, a pomimo to umieszczono przy nim tabliczkę.
• W większości przypadków nie wiadomo, kiedy powstał krzyż, koło którego stoi tabliczka, więc informacja sugerująca, że to krzyż powstały w XIV-XVI w. jest nieprawdziwa. Również przy krzyżach, o których wiadomo z pewnością lub dużym prawdopodobieństwem, że są młodsze, ustawiano tabliczkę informującą o wiekach XIV-XVI.
• Stwierdzenie "stawiany przez zabójcę" można by uznać za retorycznie uzasadnione jako rozumiane "fundowany", ale niestety w swoich publikacjach "Krzyżowcy" sugerują własnoręczne wykuwanie i ustawianie krzyży przez zabójców.
• "Na miejscu zbrodni" - ta informacja jest nieprawdziwa. Pomijając, że nie wiadomo, czy krzyż oznaczony taką tabliczką jest pokutny, to krzyże pokutne stawiano nie tylko w miejscach zabójstwa. O wyborze miejsca decydowały często względy utylitarne, a takim była np. możliwość skłonienia jak największej liczby ludzi do modlitwy za duszę zabitego albo przestroga przed popełnieniem podobnych czynów. Stąd rodzina zabitego decydowała nieraz, że krzyż ma być postawiony w miejscu bardziej uczęszczanym niż nastąpiło zdarzenie, np. w pobliżu karczmy, kościoła albo na rozstaju dróg.

Promowany przez Bractwo Krzyżowców pogląd na monolitowe kamienne krzyże zawładnął nie tylko wyobraźnią amatorskich miłośników historii i turystów, ale stał się dominującą opinią wśród regionalistów. Owocem tego było pojawienie się we wszelkiego rodzaju przewodnikach i informatorach lokalnych informacji o każdym praktycznie monolitowym kamiennym krzyżu jako krzyżu pokutnym. Swoistym ukoronowaniem tej mistyfikacji jest Ogólnopolska Odznaka Krajoznawcza PTTK “KRZYŻE POKUTNE W POLSCE”, którą PTTK przyznaje w 12 stopniach, w zależności od liczby "odszukanych (czyli odwiedzonych) krzyży pokutnych". Również publikacje popularnonaukowe, a nawet pretendujące do naukowych, gdy ich przedmiot zahaczał o kamienne krzyże, właściwie gremialnie przyjęły ten niemający żadnego uzasadnienia pogląd o tożsamości monolitowego kamiennego krzyża z krzyżem pokutnym (krzyżem pojednania).

Właściwie dopiero w XXI w. monolitowymi kamiennymi krzyżami i ich związkiem ze średniowiecznym prawem karnym zainteresowała się w Polsce nauka akademicka. Pojawiły się prace traktujące wnikliwiej zarówno sam system umów i kar kompozycyjnych w średniowiecznym prawie dzisiejszych ziem poniemieckich, jak i występujący w nich czasem element polegający na obowiązku ufundowania krzyża, kapliczki lub innego sakralnego obiektu. Zakwestionowano identyczność pojęcia krzyż kamienny i krzyż pokutny (pojednania) oraz zaczęto posługiwać się nazwą krzyże kamienne, a określenie krzyż pokutny (pojednania) pojawia się wyłącznie w sytuacji, gdy w umowie kompozycyjnej występuje zobowiązanie wystawienia krzyża

Geneza

Należy tu przedstawić genezę umów ugodowych po zabójstwie i kar kompozycyjnych, czyli ugodowych. Jesteśmy przyzwyczajeni, że życie ludzkie podlega specjalnej ochronie prawa, a zatem i państwa. Pozbawienie kogoś życia w sposób ekstremalny narusza poczucie bezpieczeństwa członków społeczności, dlatego ściganie zabójstwa odbywa się z urzędu. Niezależnie od czyjejkolwiek woli organy państwa podejmują czynności zmierzające do ustalenia sprawcy i ukarania go. Inaczej było w średniowieczu. Zabójstwo było przestępstwem prywatnym.

Nazwa

Od pewnego czasu promowane jest w miejsce nazwy krzyż pokutny, określenie krzyż pojednania. Jego zwolennicy nie biorą pod uwagę funkcji krzyża. Otóż on nie miał być jakimś wymyślonym symbolem umowy pojednawczej, jej znakiem, dowodem jej zawarcia. To myślenie anachroniczne. Krzyż jest symbolem wiary i ma w tym wypadku konkretny cel. Zbawienie duszy, ale nie zabójcy lecz zabitego. To w jego intencji jest stawiany, a w związku z tym, że zszedł on ze świata nagle, więc najczęściej bez sakramentu ostatniego namaszczenia, jego dusza pokutuje w czyśćcu. Nazwa krzyż pokutny lepiej oddaje cel, w jakim krzyż był stawiany, jest więc bardziej właściwa. Nazwa krzyż pojednania odnosi się do elementów prawnych, czyli dotyczących innego zakresu.

Ryty na kamiennych krzyżach

Podobnie jak powszechne przekonanie, że właściwie każdy stary krzyż kamienny to krzyż pokutny, utarło się, że ryt na kamiennym krzyżu przedstawia narzędzie zbrodni. Jest to daleko idąca nadinpretacja, niestety wzmacniana przez domorosłych 'znawców tematu', przewodników, blogerów, regionalistów-amatorów, wreszcie władze samorządowe, poszukujące w swoim regionie atrakcji przyciągających turystów. Krzyże mogły być stawiane z różnych powodów – np. na pamiątkę śmierci, wypadku, jakiegoś wydarzenia, na miejscu straceń, jako nagrobek, wotum, znak graniczny, na mocy ugody jako zadośćuczynienie, zaś ryt nie musi przedstawiać narzędzia zbrodni – może być np. symbolem profesji lub stanu społecznego zmarłej osoby. Wśród wielu przykładów rytów na krzyżach cmentarnych ciekawym zbiorem są krzyże ze starego cmentarza w hrabstwie Lauragais, które można zobaczyć w lapidarium w Carcassonne.

Niedżwiedzice - krzyże nagrobne z duża pewnością a niektóre mają ryty miecza.

Nauka niemiecka już dawno miała duże wątpliwości co do uznawania rytów za narzędzia zabójstwa. Częściej znajduje się na nich znak wskazujący na stan lub zawód zabitej osoby, na przykład herb świadczy o szlachcicu, a narzędzia rzemieślnicze o rzemieślniku. Najczęściej pojawiają się symbole z życia wiejskiego, takie jak lemiesz pługowy, piła do pługów, reuta (narzędzie do czyszczenia lemiesza), motyka, nóż winiarski, sierp. Te "herby chłopskie" dowodzą, że większość kamieni zadośćuczynienia z symbolami została wzniesiona dla zabitych chłopów. Niepewne i mało prawdopodobne jest jednak, czy przedstawione narzędzia można uznać za narzędzia zbrodni. pisze Wilhelm Funk w 1940 r..

Pomniki ugód

• Krzyż kamienny
• Krzyż drewniany
• Kapliczka kamienna
• Kapliczka drewniana
• Martyr, Marter
• Kamienna płyta (z płaskorzeźbą krzyża, grupa ukrzyżowania - Wrocław, Nysa
• Przedstawienie Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem w murze (koło Bramy Lubańskiej w Lwówku Śląskim)
• Ołtarz (Imbramowice)
• Epitafium (Imbramowice, Świdnica)

Marter

W literaturze poruszającej kompozycyjny aspekt średniowiecznego prawa dotyczącego zabójstw czy też tylko zajmującej się pomnikami związanymi z tym prawem na Śląsku „jednym tchem” wymienia się nazwy: krzyż, kapliczka, Marter. Dla przykładu. "Owe "pomniki" przybierały formę krzyży, kapliczek lub tzw. Marterów wykonanych z kamienia lub drewna". Monografia podsumowująca temat kamiennych zabytków prawa tytułuje tak wręcz kolejne podrozdziały rozdziału: 1.8. Pomniki pojednania, a więc 1.8.1 Krzyż 1.8.2. Kapliczka 1.8.3. Marter. Powstaje pytanie, czym jest ten Marter - na tyle niemający polskiego odpowiednika, że wymaga innowacji językowej i to na dodatek w formie makaronizmu. ...das her eine Martir sal lossin setzen wohin das der Rate befehlin wirt... brzmi nakaz w umowie z 1464 r.. Inna umowa z tego samego roku wylicza, co ma uczynić zabójca i w końcu też Item eyne Mertir. Wymienione wyżej "dla przykładu" publikacje dają opisowe definicje Martera. "Słowo marter jest zgermanizowaną formą łacińskiego "martirum" i w związku z tym oznacza krucyfiks lub kapliczkę ukrzyżowania Chrystusa lub męczeństwa świętych." stwierdzają Dagmara Adamska i Przemysław Nocuń, a Daniel Wojtucki i Stanisław Zobniów powołują się na tę definicję i ją przytaczają. Pojawia się w niej słowo krucyfiks, czyli dobrze nam znany krzyż z przybitą do niego postacią Jezusa Chrystusa. Jako krucyfiks rozumie Marter Hermann Luchs 1826-1886, twórca wrocławskiego Muzeum Starożytności Śląskich (Museum schlesischer Altertümer, po 1899 Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer czyli Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności). "Ein Mörder soll unter Anderem setzen ein Kreuz mit einer Marter (also ein Crucifix an den Weg oder an die Straße)", a więc: "Morderca powinien m.in. postawić krzyż z Marterem, czyli krucyfiks" tłumaczy zapis umowy z 1441 r., który oryginalnie brzmi "Auch sal Sigmund seczen eyn crewcze mit eyner Marter an den weg adir an die Strosse dobey sich die geschicht ergangen haben" W innym miejscu wyjaśnia tak samo fundację "pokutną" z 1495 r. : Ein Anderer setzte ein steinern Kreuz und einehölzerne Marter (Crucifix), ("Inny postawił kamienny krzyż i drewniany Marter (krucyfiks").. Czy można więc Marter tłumaczyć po prostu jako krucyfiks? Chyba nie.

Umowa ugodowa

Umowa ugodowa, pojednawcza, kompozycyjna (z łac. compositio – ugoda) była spisywana pomiędzy zabójcą a rodziną zabitego na mocy prawa zwyczajowego. Miała na celu zapobieżenie zemście, która miałaby negatywny skutek dla społeczności.

Krzyż pokutny czy krzyż pojednania

Mona powiedzieć, że to dyskusja czysto akademicka, bo trudno wskazać desygnat sporu o nazwę, ale jednak odbyła się w latach 90. XX i w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. ze skutkiem co najmniej takim, że nazwa krzyż pojednania stała się w miarę popularna, a w publikacjach naukowych preferowana.

Zobacz również

• Galerię monolitowych kamiennych krzyży
• Monolitowe kamienne krzyże

• Krzyż pokutny/notatki

• 

  Krzyż morowy w Adnet, Hallein, Salzburg

• 

  Krzyż biednego grzesznika

• 

  Miejsce kaźni w Lucernie, Diebold Schilling 1513

• 

  Szafot przed Bramą Świdnicką w Wrocławiu, obok kamienna kapliczka słupowa; rys. F. B. Werner ok. 1750

• 

  Widok Litomierzyc w 1602 r. z widocznym krzyżem na szafocie (w centrum) i kapliczką koło szubienicy (lewy górny róg); powiększenie w prawym górnym rogu

• 

  Wjazd cesarza Karola V do Monachium, 1530

• 

  Niwnica, kapliczka z 1672 r.; przykład Martera według Wojtucki Daniel, Zobniów Stanisław. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: Atut, 2017.

• 

  Tabliczka "dezinformacyjna" przy kamiennych krzyżach

Bibliografia

• Adamczyk Stanisław J. Krzyże pokutne i kapliczki pojednania - przykłady zabytków średniowiecznego prawa karnego w Polsce. W: Droga do Composteli - przeszłość i teraźniejszość. Kraków: 2016, s. 163-189 (c. 12 kk)
• Adamska Dagmara., Nocuń Przemysław. Czu troste und czu hulffe des zele. Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. 2004, T. 59, Z. 2, s. 111-139. (c. 91 kk)
• Adamska Dagmara. O wołowskim staroście Janie von Debitsch w świetle źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych. W: Mundis hominis - cywilizacja, kultura, natura. Wokół interdyscyplinarności badań historycznych. Wrocław: 2006, s. 515-526. (c. 1 kk)
• Azzola Friedrich Karl. Die nachmittelalterlichen Grab-Kreuzsteine des 17. Jahrhunderts in der Kirchenburg von Rohr bei Meiningen Das Kleindenkmal. 9. 1985, 2. (c. 64 kk)
• Azzola Friedrich Karl. Der Grabstein des Gießener Tuchmachers Johann Conrad Wormser, 1704, an der Kapelle des Alten Friedhofs, insbesondere sein Historisches Handwerkszeichen. W: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins Ser. NF, vol. 75 (1990) p. 147-162. (c. 65 kk)
• Azzola Friedrich Karl. Der Hausstein von 1588 am Haus Hauptstraße 61 in Aschaffenburg-Obernau und sein früheres Küferzeichen. Mitteilungen am dem Stadt- und Stiftsarchiv Aschaffenburg. Bd. 4 (1993-1995), Heft 7, September 1995, s. 537-543. (c. 78 kk)
• Azzola Friedrich Karl. Das spätmittelalterliche Steinkreuz an der Kirche von Großen-Buseck und der Grabstein des Erasmus Junghin/Junghenn, 1683-1700, vom Alten Friedhof in Giessen : zugleich ein Beitrag zum Brotlaib als historisches Handwerkszeichen der Bäcker. Das Kleindenkmal / 22.1998, 4. (c. 66 kk)
• Azzola Friedrich Karl, Güse Ernst-Gerhard. Das spätmittelalterliche Steinkreuz in Schömberg, Kreis Calw: Das Denkmal eines Zimmermanns. - Stuttgart: 1998. (c. 67. kk)
• Baldy K., Kledzik M. Przydrożne miejsca kultu religijnego i małe pomniki architektury w Górach Stołowych. Szczeliniec. 2001, 6, s. 169-185. (c. 2 kk)
• Beck S. Steinkreuze. Gebirgsfreund. Illustierte Zeitschrift für Topographie, Geschichte und Touristik des Riesen-und Isergebirges, des Eulen-und Glatzergebirges, des Jeschken-und Lausitzer Gebirges, Nordböhmens und des Spreewaldes”, Jg. 20, 15.10.1898, s. 232. (c. 88 kk)
• Beck, Siegfried. Über Steinkreuze in Schlesien. Schlesische Heimat-Blätter, Zeitschrift für schlesische Kultur. 3.Jg., 1909/10, Heft 22, s. 585-586 (c. 56 kk)
• Behla R. Drei neuentdeckte Steinkreuze in der Niederlausitz. In: Niederlausitzer Mittheilungen. 4, 1896, s .221-222. (c. 77 kk.)
• Blaschke Julius. Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes. Głogów: Verlag der Buchhandlung Hellmann, 1913, s. 227-228.
• Błaszczyk Stanisław. Pokutne pomniki kamienne województwa leszczyńskiego w świetle dawnego prawa, zwyczajów i legend. Rocznik Leszczyński. 1982, R6, s. 99-124. (c. 3 kk)
• Bretschneider P.: Zur Geschichte der Stadt und des Fürstentums Münsterberg „Mordsühnekreuze im Kreise Münsterberg”, „Münsterberger Zeitung. Gratisbeilage Sterne und Blumen”, Jg. 41, Nr. 113, 25.10.1924, b.p.
• Bretschneider Paul. Mordsühnekreuze im Kreise Frankenstein. „Frankenstein-Münsterberger Heimatkalender 1939”, Jg. 1, 1939, s. 35–37. (c. 94 kk)
• Bródka Sylwia, Uryasz Katarzyna. Krzyże kamienne w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska oraz ich znaczenie turystyczne (przykład powiatu świdnickiego). Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego. Sosnowiec: 2013, T. 19, s. 73–87. (c. 4 kk)
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian. Sztuka Śląska Opolskiego: od średniowiecza do końca w. XIX. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1974, s. 68 i 456-457.
• Chrząszcz Johannes. Das schwarze Buch von Gleiwitz. 1 Teil, (1582-1612). Sonderdruck aus dem Gleiwitzer Jahrbuch 1927. Gleiwitz: 1927. (c. 50 kk)
• Derus Małgorzata Kapliczki i krzyże przydrożne Bytomia. Bytom: 2006, s. 51-52.
• Die steinernen Kreuze vor Breslau. Der Breslauische Erzähler : eine Wochenschrift. Jg.2, No. 23 (6 Junius 1801), s. 367-368.
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Kamienne płyty z rytem krzyża. Przydrożne Pomniki Przeszłości. Świdnica: z. 9, 1989, s. 2-16.
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Tzw. krzyże i kapliczki pokutne - zarys problematyki badawczej. Pomniki Dawnego Prawa. 2008, 1, s. 68-70.
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Dlaczego nie - pokutne? Problem funkcji kamiennych krzyży na Ziemi Świdnickiej. Rocznik świdnicki. 2009, s. 7-21. (c. 5 kk)
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Krzyże i kapliczki pokutne ziemi złotoryjskiej - historia pewnego mitu. Pomniki Dawnego Prawa. 2010, 11-12, s. 32-37. (c. 6 kk)
• Dobrzyniecki Arkadiusz, Wojtucki Daniel. Epitafium za zabójstwo w śląskich ugodach kompozycyjnych. (https://zabytkiprawa.pl/epitafium-za-zabojstwo-w-slaskich-ugodach-kompozycyjnych) (c. 69 kk.)
• Dudzińska Agnieszka. Świdnicka umowa kompozycyjna z 15 II 1517 r. Rocznik Świdnicki. 2009, T. 37 s. 42-50. (c. 7 kk.)
• E. Ueber die steineren Kreuze. Schlesische Provinzialblätter. Bd. 107, 1838, s. 321-324. (c. 48 kk)
• Frauenstädt Paul. Blutrache und Totschlagsühne im deutschen Mittelalter - Studien zur deutschen Kultur- und Rechtsgeschichte. Leipzig: 1881.
• Funk Wilhelm. Sühnestein und Erinnerungsmal. [W:] Alte deutsche Rechtsmale - Sinnbilder und Zeugen deutscher Geschichte. Berlin: 1940 (c. 45 i [1])
• Gałwiaczek Tomasz, Jakubowicz Zbigniew. Szlakiem kamiennej pokuty. W: Nad Odrą i Oławą. Szkice turystyczno-krajoznawcze z okolic Oławy. Wrocław: 2102, s. 99-104. (c. 92 kk)
• Gomzar Bogusław. Śląskie krzyże pokutne. Spotkania z Zabytkami. 1988, 6 (40) s. 44-45. (c. 14 kk)
• Heinze K. T. Über die Alterthümlichkeiten der schlesischen Klöster. Idunna und Hermode, Eine Altherthumszeitung. Jg. 2, 1812, s. 96. (c. 57 kk)
• Hellmich Max. Aufruf zur Mitteilung von Nachrichten über das Vorkommen von Steinkreuzen in Schlesien. Schlesische Geschichtsblätter. Mitteilungen des Vereins für Geschichte Schlesiens. Breslau, 1909, nr 3, s. 64-67. (c. 89 kk)
• Hellmich Max. Steinkreuze in Schlesien. Schlesische Zeitung. Breslau den 27. Juni 1909, 168. Jahrgang. Nr. 242. (c 8kk)
• Hellmich Max. Steinerne Zeugen mittelalterlicher Gerichtsbarkeit in der Grafschaft Glatz. Guda Obend! Heimatliches Jahrbuch für die Grafschaft Glatz und ihre Nachbargebiete, Jg. 9, 1919.
• Hellmich Max. Steinerne Zeugen des mittelalterlichen Rechts in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstiche. Liegnitz: 1923. (c. 9 kk)
• Hellmich Max. Schlesische Totschlagssühnen. „Schlesische Monatshefte”, Jg. 3, Nr. 12, 1926, s. 507–514. (c. 93 kk)
• Hellmich Max. Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes. Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, Band XXXI-XXXII. Breslau: 1931, s. 196-207 (c. 47 kk)
• Hellmich Max. Schlesiche Strafrechtsaltertümer. Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, Band XXXIII. Breslau: 1933, s. 84-100. (c. 58 kk)
• Hellmix Max. Der Ursprung der mittelalterlichen Steinkreuze. W: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934, s. 139-153. (c. 90 kk)
• Heś Robert. Za duszę zamordowanego. Gazeta Rycerska. 2003, nr 3, s. 43-46. (c. 10 kk)
• Heś Robert. Kamienny krzyż w Kijowicach. Pomniki Dawnego Prawa. 2008, 1, s. 29-35. (c. 11 kk)
• Heś Robert. Kamienne krzyże z okolic Strzelina i Oławy znakami granicznymi joannitów?. Pomniki Dawnego Prawa. 2009, 6, s. 24-35. (c. 76)
• Heś Robert. Trzy kamienne pomniki dawnego prawa z okolic Świdnicy, czyli rzecz o pułapkach interpretacyjnych czyhających na badaczy. Rocznik Świdnicki, 2009, T 3, s. 32-41. (c 13. kk)
• Hoffmann Felix. Steinkreuze im Wald und am Wege. Die Steinernen Kreuze im Altkreise Sagan. Sagan, 1937.
• Hube Romuald. Pokora według praw polskich i czeskich (1829). W: Pisma. Tom I. Warszawa: 1905, s. 297-311. (c. 86 kk)
• Hube Romuald. Wróżda, wróżba i pokora (1844). W: Pisma. Tom I. Warszawa: 1905, s. 312-335. (c. 87 kk)
• Inwentaryzacja dóbr kultury materialnej we wsi Pszenno. Red. Kaszuba E. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2009. (c. 16 kk)
• Jaworski Krzysztof. Wczesne średniowiecze. W: Archeologia Górny Śląsk. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013, s. 165-192. (c. 15 kk)
• Kar system w dawnym prawie polskim. W: Mała encyklopedia prawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
• Klementowski Marian Lech. O pojednaniu w zabójstwie w środkowoeuropejskich państwach w średniowieczu. Rejent. 1996, 7-8, s. 104-128. (c. 17 kk)
• Klose M. Zum Artikel Sühnekreuze in Nr. 12 des Wanderers, Jg. 18. Der Wanderer im Riesengebirge. Jg. 19, Nr. 5, 10.05.1899, s. 77. (c. 43 kk)
• Komarnicki Zbigniew. Krzyże pokutne. Opolski Informator Konserwatorski. Opole: 1991, s. 232-240. (c. 59 kk)
• Komoniecki Andrzej. Chronografia albo dziejopis żywiecki Wyd. przez Stanisława Grodziskiego i Irenę Dwornicką. Żywiec: Towarzystwo Ziemi Żywieckiej, 1987. (c. 18 kk)
• Komorowski Witold. Kamienne kapliczki słupowe. Wrocław: 2017. (c. 62a i 62b kk)
• Komorowski Witold. Kamienne krzyże i kapliczki na Dolnym Śląsku. Polkowice: Wydawnictwo Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki, 2014. (c. 19 kk)
• Korn G. Mordsühne des 16. Jahrhunderts. Schlesische Provinzialblätter. Neue Folge. 2 Bd., 1863, s. 583-586. (c. 44 kk)
• Kubicki Rafał. Seelbad (balnea animarum) – uwagi na temat praktyki stosowania pobożnej fundacji w Prusach Krzyżackich i Prusach Królewskich do początku XVI wieku. Zapiski Historyczne. Poświęcone Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich. 2015, 80, 1, s. 7-20. (c 53 kk)
• Kühnau Richard. Sagen aus Schlesien (mit Einschluss Österreichisch-Schlesiens). Leopizg: 1925. (c. 96)
• Kühnau Richard.Oberschlesische Sagen geschichtlicher Art. Breslau: 1926. (c. 97)
• Kühnau Richard. Sagen der Grafschaft Glatz. Breslau: 1926. (c. 98)
• Kühnau Richard. Breslauer Sagen. Breslau: 1929. (c. 99)
• Kühnau Richard. Mittelschlesische Sagen geschichtlicher Art. Breslau: 1929. (c. 100)
• Kuriański Mieczysław. Z historii krzyży kamiennych ze szczególnym uwzględnieniem krzyży pokutnych: dolnośląskie paradygmaty. Seculum Christianum. 2009, T. 16, nr 1, s. 75-89. (c. 20 kk.)
• Kutrzeba Stanisław. Dawne polskie prawo sądowe w zarysie. Lwów-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1921. (c. 54 kk)
• Kutzer Paul. Mordsühne im Mittelalter. Jahresbericht des Neisser Kunst- und Altertums-Vereins 1908. 1909, s. 37-44. (c. 46 kk)
• Kutzer Paul. Alte Steinkreuze in Schlesien. Schlesische Heimat-Blätter: Zeitschrift für schlesische Kultur. 3. Jg., 1909/10. s. 409-413 i 446-450. (c. 21 kk)
• Kutzer Paul. Steinkreuze in Schlesien. Schlesien. Illustrierte Zeitschrift für die Pflege heimatlicher Kultur. Bd 7, H1, 1913, s. 9-15. (c. 49 kk)
• Lechowicz Zbigniew. Archeologiczny przyczynek do problematyki tzw. krzyży pokutnych. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica. 1983, nr 4, s. 131-138. (c. 22 k)
• Lehmann Rudolf. Steinkreuze und Wüstungen in Niederlausitz In: Aus der Vergangenheit der Niederlausitz: Vorträge und Aufsätze. Cottbus: 1925, s. 240-269.
• Lisowska Ewa. Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku. Wrocław: 2013. (c. 95)
• Lorenc Marek & Nocuń Przemysław. Prawo wykute w kamieniu. Wiedza i Życie. 2011, 1. (c. 24 kk)
• Luchs. H. Steinkreuze und Ähnliches. Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift , Names des Vereins das ... Museum Schlesischer Alterthümer. Band 2, H12., 1875, s. 245-246. (c. 80. kk)
• Łachowski Paweł. Krzyże i kapliczki pokutne. W: Encyklopedia Ziemi Głogowskiej z 16. Głogów: Towarzystwo Miłośników Głogowa, 1994. (c. 23 kk)
• Łuczyński Romuald. Kilka uwag o krzyżach pokutnych i pamiątkowych. Karkonosze: Kultura i Turystyka. 1996, 1 (207), s. 5. ( c. 25 kk)
• Łysiak Wojciech. Zaklinanie śmierci: śmierć i pokuta w dawnym Księstwie Pomorskim. Poznań: Wydawnictwo Eco, 2000.
• Łysiak Wojciech. Zaklinanie śmierci: śmierć i pokuta w dawnym Księstwie Pomorskim. Poznań: Wydawnictwo Eco, 2000. Rec. Aleksander Łosiński. "Zaklinanie śmierci : śmierć i pokuta w dawnym Księstwie Pomorskim", Wojciech Łysiak, Poznań 2000 : [recenzja]. Acta Cassubiana 2001, 3, s. 267-270. (c.85 kk)
• Łysiak Wojciech. Nieistniejący pomnik mordercy w Strachominie. Koszalińskie Zeszyty Muzealne. 2001, T. 23, s. 55-64. (c. 26 kk)
• Łysiak Wojciech. "Peregrinatio religiosa" – fundament pielgrzymowania. W: Niematerialne dziedzictwo kulturowe: zakresy - identyfikacje - zagrożenia. Lublin :2015, s. 161-182 (c. 84 kk)

w średniowieczu

• Maciejewska Beata. Krzyże pokutne. W: Encyklopedia Wrocławia. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006.
• Maisel Witold. Krzyże pokutne. W: Archeologia prawna Polski. Warszawa-Poznań: PWN, 1982, s. 164-166.
• Maisel Witold. Krzyż pokutny. W: Archeologia prawna Europy. Warszawa-Poznań: PWN, 1989, s. 182.
• Małecki Marian. Krzyże pokutne na ziemi wodzisławskiej i pszczyńskiej. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. (c. 27 kk)
• Manikowska Halina. Koszty pielgrzymki Piotra Rindfleischa, kupca wrocławskiego, do Ziemi Świętej w 1496 r. W: Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej. Wrocław-Praha: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Archeologicky Ustav AVC R, 2003, s. 265-269. (cBW 8)
• Milka Józef. Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Wrocław: Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, 1979. (c. 28 kk)
• Nawrocka, Agnieszka. Kamienne krzyże - pomniki dawnego prawa. Świdnica: Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu Filia w Świdnicy, 2015. (c. 28 kk)
• Nawrocki Edmund. Świdnickie układy pojednawcze XIV-XVI w. Pomniki Dawnego Prawa. 2009, z. 8, s. 54-57. (c. 81)
• Nocuń Przemysław. Zabytki jurysdykcji karnej w późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym Wrocławiu w ujęciu archeologii historycznej. Wratislavia Antiqua. Studia do Dziejów Wrocławia. 6, Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wrocław: 2004, s. 25-40. (c. 28 kk)
• Paternoga Marcin. Rutka Honorata. Badania archeologiczne przy kamiennych krzyżach na przykładzie obiektów w Pszennie i Modliszowie w gminie Świdnica. Rocznik Świdnicki. 2009, T. 37 s. 22-31. (c. 30 kk)
• Paternoga Marcin, Wojtucki Daniel. Prace konserwatorskie krzyży kamiennych w okolicach Wrocławia przeprowadzone w latach 1999-2001. Pomniki Dawnego Prawa. 2009 czerwiec, z.6, s.54-73.
• Pawiński Adolf. O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego. Warszawa: 1884. (c. 55 k)
• Piwek Waldemar. Fundacje pokutne w Wielkopolsce w XIII-XV wieku. Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski. 2009, 4, s. 7-45 (c. 41 kk) polskie prawo
• Pokuta kościelna, pokora. W: Mała encyklopedia prawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
• Přikryl František. Denkmale der Heiligen Konstantin (Cyrill) und Method in Europa. Wien: Heinrich Kirsch, 1920.
• Radecki Aleksander. Krzyże pokutne. W: Aspekt pasyjny pobożności ludowej na przykładzie dawnych i współczesnych kalwarii w archidiecezji wrocławskiej i diecezji świdnickiej. Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (rozprawa doktorska), 2006, s. 193-194. (c. 31 kk)
• Radig Konrad. Die Mordsühnekreuze des Grottkauer Kreises. Heimatkalender des Kreises Grottkau 1936. Oppeln: 1935, s. 93-99. (c. 45)
• Richter C. F. W. Historische-Topografische Beschreibung des Striegauer Kreises mit zwei Steinzeichnungen. Aus Urkunden, Acten, Chroniken und Handschriften gesammelt. Striegau: 1829.
• Stojer Joanna. Narzędzia zbrodni na krzyżach pokutnych. Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii. 2007, LVII, s. 326-330. (c. 32 kk)
• Scheer Andrzej. Krzyże pokutne ziemi świdnickiej. Świdnica: Towarzystwo Regionalne Ziemi Świdnickiej, 1987.
• Scheer Andrzej. Krzyże pokutne. Na Szlaku. 2007, Rok XXI, Nr 1(198). (c. 33 kk)
• Scheer Andrzej, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej. Pomniki Dawnego Prawa. Świdnica, 1987. Rec. Hanulanka Danuta. Andrzej Scheer, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej. Pomniki Dawnego Prawa. 2009, 5, s. 60-69. (c. 75 kk.)
• Steller Walther. Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien. W: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934, s. 154-193. (c. 90 kk)
• Szczęsny Krzysztof. Średniowieczne krzyże pokutne i komemoratywne na Górnym Śląsku. W: O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich. Katowice: 1993, s. 61-76.
• Szlak kamiennych zabytków dawnego prawa w województwie lubuskim czyli śladami zbrodni i pokuty. (c. 34 kk)
• Szlakiem krzyży pokutnych po powiecie legnickim (c. 68 kk)
• Świerczek Józef. Krzyże pokutne na terenie diecezji katowickiej. Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne. 1990-91, XXIII/XXIV, s. 277-284.(c. 35 kk.)
• Über die steineren Kreuz. Schlesische Provinzialblätter. BD. 107, 1838, s. 321-324. (c. 51 kk.)
• Warylewski Jarosław. Krzyże i kapliczki pokutne (pojednania), jako element średniowiecznej jurysdykcji karnej. Studia Gdańskie. 2016 Tom XXXVIIII, s. 149-160 (c. 36 kk).
• Wojecki Mieczysław i in. Szlakiem krzyży pokutnych po obu stronach Odry. Kamienne zabytki dawnego prawa. Informator-przewodnik turystyczny terenu Euroregionu-Sprewa-Nysa-Bóbr. Zielona Góra: Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna "Lotur". (c. 37 kk)
• Woikowsy-Biedau E., Kutzer P. Steinkreuze in Oberschlesischen. Oberschlesische Heimat : Zeitschrift des Oberschlesischen Geschichtsvereins. 1909, Bd 5. s. 19-31, 139-143. (c. 63 kk)
• Wojtucki Daniel. Jak kapliczka została pręgierzem". Sudety nr 9/102, wrzesień 2009, s. 22-23. (c. 61)
• Wojtucki Daniel. Kamienne krzyże, góra szubieniczna i katownia w Miedziance koło Janowic Wielkich. Pomniki Dawnego Prawa. 2018, 42, s. 62-73 (c. 83 kk)
• Wojtucki Daniel. Pamiątkowe krzyże w Batorowie i Międzylesiu na ziemi kłodzkiej. Pomniki Dawnego Prawa. 2016, 33, s. 46-53. (c. 38 kk)
• Wojtucki Daniel. Ugoda kompozycyjna z Głogówka z roku 1599. Ziemia Prudnicka Rocznik 2004. Prudnik: Spółka Wydawnicza "Aneks", 2004, s. 18-24.
• Wojtucki Daniel. Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do połowy XIX wieku. Katowice: Fundacja Zamek Chudów, 2009. (c. 79 kk)
• Wojtucki Daniel. Zobniów Stanisław. Pomniki dawnego prawa na pograniczu polsko-czeskim. Wrocław: 2007. (c. 39 kk)
• Wojtucki Daniel. Zobniów Stanisław. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: Atut, 2017.
• Wojtucki Daniel. Zobniów Stanisław. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: 2017. Rec. Klemenski Marcin. Folia Historica Cracoviensia. Tom 25, Nr 2 (2019), s. 177-179. (c. 60 kk.)
• Wrzesiński Szymon. Lwóweckie zabytki pokutne. Gościniec Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. 2006, 1 (22), s. 153-154. (c. 40 kk)
• Wrzesiński, Szymon. Pomniki bólu i śmierci. Zabytki dawnego prawa na ziemiach polskich. Zakrzewo: Wydawnictwo Replika, 2009.

Niemcy

• Azolla Friedrich Karl. Das Hafnerkreuz in der Waldabteilung Steinenkreuz bei Neuenbürg im Enzkreis. Bd. 14 (1989): Fundberichte aus Baden-Württemberg. (c. 71 kk)
• Azolla Friedrich Karl. Der Stein mit einem angeblich frühmittelalterlichenTau-Kreuz von der Basilika in Lorch. Jahrbuch des Oberösterreichischen Musealvereines. Linz: 1989, s. 95-112. (c. 74)
• Azolla Friedrich Karl. Die sogenannte Ebsdorfer Platte. Das Bruchstück einer Kreuzplatte des späten Hochmittelalters?. In: Zeitschrift des Vereins für Hessische Geschichte und Landeskunde Bd. 112 (2007) S. 31-49. (c. 73 kk)
• Azolla Friedrich Karl, Azolla Juliane. Ein Scheibenkreuz-Grabstein des 14. Jahrhunderts in Gießen. In: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins NF 70 (1985), S. 59-68 (c. 72 kk.)
• Störzner Frank. Steinkreuze in Thüringen : Katalog der Bezirke Gera und Suhl. Wiemar: 1988. (c. 70 kk)

• https://zabytkiprawa.pl/ Stowarzyszenie Ochrony i Badań Zabytków Prawa
• http://www.suehnekreuz.de/ Sühnekreuze
• Literatur zu Sühnekreuzen / Steinkreuzen Literatur zu Sühnekreuzen / Steinkreuzen
• http://www.kreuzstein.eu/
• smircikrize.euweb.cz/

Wrocław