Krzyż pokutny

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Krzyże pokutne Krzyż pokutny, krzyż pojednania to krzyż fundowny przez zabójcę, będący jednym z jego zobowiązań podjętych w umowie ugodowej z rodziną zabitego. Taka jest ścisła definicja krzyża pokutnego.

Pisząc o krzyżach pokutnych na terenie Polski zacząć niestety trzeba od stwierdzenia, iż temat jest tak zmitologizowany, przekłamany oraz zaniedbany naukowo, że próby racjonalnego podejścia do tego bardzo ciekawego zjawiska są, i pewnie długo jeszcze będą, wołaniem na puszczy. Czym zatem jest krzyż pokutny i czy w ogóle istnieje takie zjawisko skoro nawet nazwa jest według niektórych nieporozumieniem i promowana jest w zamian - krzyż pojednania.

Krzyż pokutny czy też (będę tych nazw używał synonimicznie) krzyż pojednania reprezentują grupę zabytków, do których należy zaliczyć też takie obiekty jak kapliczka pokutna oraz tzw. Marter, czyli kapliczka lub płyta z przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa lub sceną męczeństwa któregoś ze świętych. Łączy je powód fundacji. Jest nim wykonanie przez zabójcę jednego ze zobowiązań, pojawiającego się nieraz w umowach ugodowych pomiędzy nim a rodziną zabitego. Takie umowy zawierane były w średniowieczu i w początkach ery nowożytnej (w XVI i reliktowo w XVII w.) Od razu trzeba zaznaczyć, że umowny (ugodowy, kompozycyjny) sposób załatwiania spraw związanych z zabójstwem był znany także w polskim prawie średniowiecznym ale taki element ugód jak obowiązek postawienia krzyża czy kapliczki w umowach z terenu Polski się nie pojawiał. Był to zwyczaj związany z obszarami dominacji kultury niemieckiej. Dlatego też w dzisiejszych granicach Polski temat istnieje wyłącznie na terenach zgermanizowanych znacznie już w średniowieczu, czyli głównie na Śląsku. Jest to też jedna z przyczyn wspomnianego na początku zmitologizowania i przekłamań dotyczących tych pomników prawa, gdyż dla Polaków przybyłych na te tereny po 1945 r., omawiane zabytki były nowością, nie mającą analogii w ich kulturze. Słowem kolokwialnym - nie czuli tematu.

Bibliografia

  • Adamczyk Stanisław J. Krzyże pokutne i kapliczki pojednania - przykłady zabytków średniowiecznego prawa karnego w Polsce. W: Droga do Composteli - przeszłość i teraźniejszość. Kraków: 2016, s. 163-189 (c. 12 kk)
  • Adamska Dagmara., Nocuń Przemysław. Czu troste und czu hulffe des zele. Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. 2004, T. 59, Z. 2, s. 111-139.
  • Adamska Dagmara. O wołowskim staroście Janie von Debitsch w świetle źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych. W: Mundis hominis - cywilizacja, kultura, natura. Wokół interdyscyplinarności badań historycznych. Wrocław: 2006, s. 515-526. (c. 1 kk)
  • Baldy K., Kledzik M. Przydrożne miejsca kultu religijnego i małe pomniki architektury w Górach Stołowych. Szczeliniec. 2001, 6, s. 169-185. (c. 2 kk)
  • Blaschke Julius. Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes. Głogów: Verlag der Buchhandlung Hellmann, 1913, s. 227-228.
  • Błaszczyk Stanisław. Pokutne pomniki kamienne województwa leszczyńskiego w świetle dawnego prawa, zwyczajów i legend. Rocznik Leszczyński. 1982, R6, s. 99-124. (c. 3 kk)
  • Bródka Sylwia, Uryasz Katarzyna. Krzyże kamienne w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska oraz ich znaczenie turystyczne (przykład powiatu świdnickiego). Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego. Sosnowiec: 2013, T. 19, s. 73–87. (c. 4 kk)
  • Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian. Sztuka Śląska Opolskiego: od średniowiecza do końca w. XIX. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1974, s. 68 i 456-457.
  • Derus Małgorzata Kapliczki i krzyże przydrożne Bytomia. Bytom: 2006, s. 51-52.
  • Dobrzyniecki Arkadiusz. Kamienne płyty z rytem krzyża. Przydrożne Pomniki Przeszłości. Świdnica: z. 9, 1989, s. 2-16.
  • Dobrzyniecki Arkadiusz. Tzw. krzyże i kapliczki pokutne - zarys problematyki badawczej. Pomniki Dawnego Prawa. 2008, 1, s. 68-70.
  • Dobrzyniecki Arkadiusz. Dlaczego nie - pokutne? Problem funkcji kamiennych krzyży na Ziemi Świdnickiej. Rocznik świdnicki. 2009, s. 7-21. (c. 5 kk)
  • Dobrzyniecki Arkadiusz. Krzyże i kapliczki pokutne ziemi złotoryjskiej - historia pewnego mitu. Pomniki Dawnego Prawa. 2010, 11-12, s. 32-37. (c. 6 kk)
  • Dudzińska Agnieszka. Świdnicka umowa kompozycyjna z 15 II 1517 r. Rocznik Świdnicki. 2009, T. 37 s. 42-50. (c. 7 kk.)
  • Gomzar Bogusław. Śląskie krzyże pokutne. Spotkania z Zabytkami. 1988, 6 (40) s. 44-45. (c. 14 kk)
  • Hellmich Max. Steinkreuze in Schlesien. Schlesische Zeitung. Breslau den 27. Juni 1909, 168. Jahrgang. Nr. 242. (c 8kk)
  • Max. Steinerne Zeugen mittelalterlicher Gerichtsbarkeit in der Grafschaft Glatz. Guda Obend! Heimatliches Jahrbuch für die Grafschaft Glatz und ihre Nachbargebiete, Jg. 9, 1919.
  • Hellmich Max. Steinerne Zeugen des mittelalterlichen Rechts in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstiche. Liegnitz: 1923. (c. 9 kk)
  • Heś Robert. Za duszę zamordowanego. Gazeta Rycerska. 2003, nr 3, s. 43-46. (c. 10 kk)
  • Heś Robert. Kamienny krzyż w Kijowicach. Pomniki Dawnego Prawa. 2008, 1, s. 29-35. (c. 11 kk)
  • Heś Robert. Kamienne krzyże z okolic Strzelina i Oławy znakami granicznymi joannitów?. Pomniki Dawnego Prawa. 2009, 6, s. 24-35.
  • Heś Robert. Trzy kamienne pomniki dawnego prawa z okolic Świdnicy, czyli rzecz o pułapkach interpretacyjnych czyhających na badaczy. Rocznik Świdnicki, 2009, T 3, s. 32-41. (c 13. kk)
  • Hoffmann Felix. Steinkreuze im Wald und am Wege. Die Steinernen Kreuze im Altkreise Sagan. Sagan, 1937.
  • Inwentaryzacja dóbr kultury materialnej we wsi Pszenno. Red. Kaszuba E. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2009. (c. 16 kk)
  • Jaworski Krzysztof. Wczesne średniowiecze. W: Archeologia Górny Śląsk. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013, s. 165-192. (c. 15 kk)
  • Kar system w dawnym prawie polskim. W: Mała encyklopedia prawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
  • Klementowski Marian Lech. O pojednaniu w zabójstwie w środkowoeuropejskich państwach w średniowieczu. Rejent. 1996, 7-8, s. 104-128. (c. 17 kk)
  • Komoniecki Andrzej. Chronografia albo dziejopis żywiecki Wyd. przez Stanisława Grodziskiego i Irenę Dwornicką. Żywiec: Towarzystwo Ziemi Żywieckiej, 1987. (c. 18 kk)
  • Komorowski Witold. Kamienne krzyże i kapliczki na Dolnym Śląsku. Polkowice: Wydawnictwo Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki, 2014. (c. 19 kk)
  • Scheer Andrzej, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej. Pomniki Dawnego Prawa. Świdnica, 1987. Rec. Hanulanka Danuta. Andrzej Scheer, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej. Pomniki Dawnego Prawa. 2009, 5, s. 60-69.