Krzyże kamienne w Pełcznicy: Różnice pomiędzy wersjami

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
(Utworzono nową stronę "thumb|200px|left|1. Krzyż przy murze cmentarza kościelnego (fot. 2012) <div style="float: right;">Plik:Information ico...")
 
 
(Nie pokazano 7 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
[[Plik:Pełcznica, krzyż kamienny 2012.jpeg|thumb|200px|left|1. Krzyż przy murze cmentarza kościelnego (fot. 2012)]]
+
[[Plik:Pełcznica kapliczka monolitowa.jpg|thumb|400px|alt=kapliczka pokutna i krzyże pokutne, Pełcznica|1. [[Monolitowa kapliczka słupowa w Pełcznicy|Kamienna kapliczka]], krzyż i płyta z rytem miecza w Pełcznicy]]
<div style="float: right;">[[Plik:Information icon.svg|left|16px]] ''[[Pełcznica|Zobacz artykuły o innych kapliczkach w Pełcznicy]]''</div>
+
<div style="float: right;">[[Plik:Information icon.svg|left|16px]] ''[[Pełcznica|Zobacz artykuły o innych obiektach w Pełcznicy]]''</div>
{{Spis treści kk}}
 
'''Pełcznica''' (niem. ''Polsnitz'', od 1937 ''Brückenfelde'') gmina Kąty Wrocławskie, [[Krzyże kamienne w powiecie wrocławskim|powiat wrocławski]].
 
  
Z wsią związane są trzy znane zabytki. Jeden kamienny krzyż stoi przy murze cmentarza kościelnego obok wmurowanej w mur [[Pełcznica - monolitowa kapliczka słupowa|monolitowej kapliczki słupowej]], drugi służy jako stopień przed wejściem do dawnej plebanii (Być może nie jest to krzyż lecz płyta). W pobliżu zabudowań dawnego młyna wodnego (''Vinzenzmühle''), dziś elektrowni wodnej, znajdującej się za wsią przy drodze do [[Wszemiłowice|Wszemiłowic]] zlokalizowany był kamienny krzyż, który zaginął pod koniec lat 60. lub w latach 70. XX w. W artykule o wsi zamieszonym w kalendarzu powiatu średzkiego (Kreis Neumarkt)  na  rok 1928 r. znajduje się informacja, że  wzmianka o dwóch kamiennych krzyżach w Pełcznicy  pojawiła się w anonimowym artykule z 1864 r. Jeden z krzyży miał stać przy drodze z [[Kąty Wrocławskie|Kątów Wrocławskich]], drugi w zaroślach przy młynie Wincentego (''Vinzenzmühle'')<ref name="JR">J. Rücker, ''Polsnitz'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171</ref>. Byłaby to jedna ze starszych informacji o intrygujących już wtedy krzyżach kamiennych.  Od dwóch krzyżach w tych samych miejscach mówią też publikacje z lat 1923<ref name="MH">Max Hellmich, ''Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische, Liegnitz 1923, s. 30(23)</ref>, 1928<ref name="JR">J. Rücker, ''Polsnitz'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171</ref> , 1931<ref name="DZ">Dr Zmarzly, ''Steinkreuze im Kreise Neumarkt'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1931</ref> i 1934<ref name="WS">Walther Steller, ''Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde'', Breslau 1934</ref>. Dopiero w wydanym w 1965 r. we Frankfurcie nad Menem Katalogu zabytków byłego powiatu wrocławskiego (''Landkreis Breslau'') opartym na wizji lokalnej w latach 1936-1937 pojawia  się informacja o krzyżu służącym za stopień wejściowy do plebanii<ref name="KD">Kurt Degen, ''Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau'', Frankfurt, Weidlich, 1965 s. 213</ref> (w 1932 r. zmieniły się granice powiatów i Kąty z okolicami, w tym Pełcznica, przeszły z powiatu średzkiego do wrocławskiego). W pierwszym polskim opracowaniu dotyczącym kamiennych krzyży z 1968 r.<ref name="JM">Józef Milka, ''Kamienne pomniki średniowiecznego prawa'', Wrocław 1968 (w zestawieniu)</ref> trzeci krzyż jest nadal nieznany.
+
'''Pełcznica''' (niem. ''Polsnitz'', od 1937 ''Brückenfelde'') gmina Kąty Wrocławskie, powiat wrocławski.
  
Krzyże w Pełcznicy  funkcjonują w literaturze krajoznawczej jako tzw. [[krzyż pokutny|krzyże pokutne]]. W rzeczywistości ich funkcja i powody fundacji są nieznane i wiązanie ich ze średniowiecznym prawem jest tylko hipotezą.  
+
Z wsią związane są trzy znane zabytki. Jeden kamienny krzyż stoi przy murze cmentarza kościelnego obok wmurowanej w mur [[Monolitowa kapliczka słupowa w Pełcznicy|monolitowej kapliczki słupowej]], drugi służy jako stopień przed wejściem do dawnej plebanii (być może nie jest to krzyż, lecz płyta). W pobliżu zabudowań dawnego młyna wodnego (''Vinzenzmühle''), dziś elektrowni wodnej, znajdującej się za wsią przy drodze do [[Wszemiłowice|Wszemiłowic]], zlokalizowany był kamienny krzyż, który zaginął pod koniec lat 60. lub w latach 70. XX w. W artykule o wsi zamieszonym w kalendarzu powiatu średzkiego (Kreis Neumarkt)  na  rok 1928 r. znajduje się informacja, że  wzmianka o dwóch kamiennych krzyżach w Pełcznicy  pojawiła się w anonimowym artykule z 1864 r. Jeden z krzyży miał stać przy drodze z [[Kąty Wrocławskie|Kątów Wrocławskich]], drugi w zaroślach przy młynie Wincentego (''Vinzenzmühle'')<ref name="JR">J. Rücker, ''Polsnitz'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171</ref>. Byłaby to jedna ze starszych informacji o intrygujących już wtedy krzyżach kamiennych.  Od dwóch krzyżach w tych samych miejscach mówią też publikacje z lat 1923<ref name="MH">Max Hellmich, ''Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische, Liegnitz 1923, s. 30(23)</ref>, 1928<ref name="JR">J. Rücker, ''Polsnitz'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171</ref> , 1931<ref name="DZ">Dr Zmarzly, ''Steinkreuze im Kreise Neumarkt'' Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1931</ref> i 1934<ref name="WS">Walther Steller, ''Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde'', Breslau 1934</ref>. Dopiero w wydanym w 1965 r. we Frankfurcie nad Menem Katalogu zabytków byłego powiatu wrocławskiego (''Landkreis Breslau''), opartym na wizji lokalnej w latach 1936-1937, pojawia  się informacja o krzyżu służącym za stopień wejściowy do plebanii<ref name="KD">Kurt Degen, ''Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau'', Frankfurt, Weidlich, 1965 s. 213</ref> (w 1932 r. zmieniły się granice powiatów i Kąty z okolicami, w tym Pełcznica, przeszły z powiatu średzkiego do wrocławskiego). W pierwszym polskim opracowaniu dotyczącym kamiennych krzyży z 1968 r.<ref name="JM">Józef Milka, ''Kamienne pomniki średniowiecznego prawa'', Wrocław 1968 (w zestawieniu)</ref> trzeci krzyż jest nadal nieznany. 
 +
 
 +
Krzyże w Pełcznicy  funkcjonują w literaturze krajoznawczej jako tzw. [[krzyż pokutny|krzyże pokutne]]. W rzeczywistości ich funkcja i powody fundacji są nieznane i wiązanie ich ze średniowiecznym prawem jest tylko hipotezą opartą na nie dającym się utrzymać założeniu, że wszystkie kamienne krzyże są krzyżami pokutnymi (krzyżami pojednania).  
  
 
== Krzyż przy murze cmentarnym ==
 
== Krzyż przy murze cmentarnym ==
[[Plik:Pełcznica, krzyż kamienny 2004 .jpeg|thumb|200px|2. Krzyż pod murem cmentarza kościelnego (fot. 2004)]]
 
[[Plik:Pełcznica, dawna plebania.jpeg|thumb|200px|3. Dawna plebania (fot. 2012)]]
 
[[Plik:Pełcznica, krzyż stopień.jpeg|thumb|200px|4. Stopień przed drzwiami dawnej plebanii (fot. 2012)]]
 
[[Plik:Pełcznica, krzyże, Hellmich 1923.jpeg|thumb|200px|5. Rys. M. Hellmich 1923, Tab. 3 (19/20)]]
 
[[Plik:Pełcznica, zaginiony krzyż.jpeg|thumb|200px|6. Krzyż przy młynie Wincentego (fot. lata 60. XX w.)]]
 
 
=== Położenie ===
 
=== Położenie ===
Krzyż znajduje się po zewnętrznej stronie muru cmentarza przykościelnego kościoła pw. św. Mikołaja, na lewo od wschodniej bramy wejściowej, przy [[monolitowe kapliczki słupowe na Dolnym Śląsku|monolitowej kapliczce słupowej]]. Wcześniej krzyż stał po południowej stronie drogi z Pełcznicy do Kątów Wrocławskich. W tym miejscu wzmiankowany jest w publikacjach z lat 1864<ref name="JR"/>, 1889<ref name="HL">Hans Lutsch, ''Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau'', Breslau 1889, s. 481</ref>, 1923<ref name="MH"/>, 1928<ref name="JR"/>, 1931<ref name="DZ"/>, 1934<ref name="WS"/> i 1965<ref name="KD"/>. Hans Lutsch (1889 r.)<ref name="HL"/> i Max Hellmich (1923 r.)<ref name="MH"/> uszczegóławiają lokalizację podając, że stoi pomiędzy słupkami kilometrowymi 0,4 i 0,5. Kurt Degen z kolei pisze o słupkach 20,3 i 20,4 (1937 r.)<ref name="KD"/> (musiało dojść do do zmiany pikietażu). Zmarzly lokalizuje krzyż opisowo relacjonując, że stoi on tuż przed rzeką Strzegomką. Krzyż znajdował się w tym miejscu również po II wojnie światowej. W nieustalonych okolicznościach i czasie  uległ uszkodzeniu. Leżał potem złamany na łące. Przeniesiony w takim stanie pod mur cmentarza przykościelnego (fot. 2) w 2005 r. został naprawiony (fot. 1 i 7).
+
Krzyż znajduje się po zewnętrznej stronie muru cmentarza przykościelnego kościoła pw. św. Mikołaja, na lewo od wschodniej bramy wejściowej, przy [[monolitowe kapliczki słupowe na Dolnym Śląsku|monolitowej kapliczce słupowej]] Wcześniej stał po południowej stronie drogi z Pełcznicy do Kątów Wrocławskich. W tym miejscu wzmiankowany jest w publikacjach z lat 1864<ref name="JR"/>, 1889<ref name="HL">Hans Lutsch, ''Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau'', Breslau 1889, s. 481</ref>, 1923<ref name="MH"/>, 1928<ref name="JR"/>, 1931<ref name="DZ"/>, 1934<ref name="WS"/> i 1965<ref name="KD"/>. Hans Lutsch (1889 r.)<ref name="HL"/> i Max Hellmich (1923 r.)<ref name="MH"/> uszczegóławiają lokalizację, podając, że stoi pomiędzy słupkami kilometrowymi 0,4 i 0,5. Kurt Degen z kolei pisze o słupkach 20,3 i 20,4 (1937 r.)<ref name="KD"/> (być może doszło zmiany pikietażu lub przemieszczono trochę krzyż). Zmarzly lokalizuje krzyż opisowo, relacjonując, że stoi on tuż przed rzeką Strzegomką. Krzyż znajdował się w tym miejscu również po II wojnie światowej. W nieustalonych okolicznościach i czasie  uległ uszkodzeniu. Leżał potem złamany na łące. Przeniesiony w takim stanie pod mur cmentarza przykościelnego (fot. 4), a w 2005 r. został naprawiony (fot. 1, 2, 3).
  
 
=== Dane ===  
 
=== Dane ===  
Krzyż ma dolną aureolę (pełną). Po naprawie czyli dosztukowaniu dolnej części pionowej belki, jest wyższy niż kiedyś i w dosztukowanej części grubszy. Możliwe, że róznica wysokości wynika z głębszego kiedyś wkopania w ziemię.  
+
Krzyż ma dolną aureolę (pełną). Po naprawie, czyli dosztukowaniu dolnej części pionowej belki, jest wyższy niż kiedyś i w dosztukowanej części grubszy. Możliwe, że różnica wysokości wynika z głębszego kiedyś wkopania w ziemię.  
  
 
{|class="wikitable" style="text-align:center"
 
{|class="wikitable" style="text-align:center"
Linia 59: Linia 54:
  
 
== Stopień w wejściu do byłej plebanii ==
 
== Stopień w wejściu do byłej plebanii ==
Wyższy z dwóch stopni przed progiem domu nr 26, kiedyś plebanii dziś domu prywatnego (fot. 3), jest granitowym blokiem z rytem miecza (fot. 4). Przypuszczenie, że to były krzyż pozbawiony ramion pojawiło się po raz pierwszy w katalogu zabytków powiatu wrocławskiego Kurta Degena sporządzonego na podstawie wizji lokalnej dokonanej w latach 1936-1937<ref name="KD"/>. Wcześniej obiekt ten nie był wymieniany nawet przez lokalnego regionalistę profesora gimnazjum w Środzie Śląskiej Zmarzlyego, który sporządził w 1931 r. zestawienie krzyży w powiecie średzkim<ref name="DZ"/>. Z pewnością jest to artefakt wykorzystany wtórnie jako stopień, natomiast trudno z całą pewnością wyrokować czy wcześniej był to rzeczywiście krzyż czy płyta z rytem miecza.  Nie można rozpoznać miejsc, w których były ewentualne ramiona boczne. Nie wiadomo też kiedy obiekt pojawił się przed progiem plebanii. Możliwe, że w 1705 r. przy budowie budynku lub podczas przebudowy i rozbudowy w roku 1789<ref name="KD"/><ref name="KZS>''Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice'', Warszawa 1991, s. 77</ref>.  
+
Wyższy z dwóch stopni przed progiem domu nr 26, kiedyś plebanii, dziś domu prywatnego (fot. 8), jest granitowym blokiem z rytem miecza (fot. 6). Przypuszczenie, że to były krzyż pozbawiony ramion pojawiło się po raz pierwszy w katalogu zabytków powiatu wrocławskiego Kurta Degena, sporządzonym na podstawie wizji lokalnej dokonanej w latach 1936-1937<ref name="KD"/>. Wcześniej obiekt ten nie był wymieniany nawet przez lokalnego regionalistę, profesora gimnazjum w Środzie Śląskiej Zmarzlyego, który sporządził w 1931 r. zestawienie krzyży w powiecie średzkim<ref name="DZ"/>. Z dużym prawdopodobieństwem jest to artefakt wykorzystany wtórnie jako stopień, natomiast trudno z całą pewnością wyrokować, czy wcześniej był to rzeczywiście krzyż, czy płyta z rytem miecza.  Nie można rozpoznać miejsc, w których były ewentualne ramiona boczne. Nie wiadomo też, kiedy obiekt pojawił się przed progiem plebanii. Możliwe, że w 1705 r. przy budowie budynku lub podczas przebudowy i rozbudowy w roku 1789<ref name="KD"/><ref name="KZS>''Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice'', Warszawa 1991, s. 77</ref>.  
  
Prawdopodobnie w związku z remontem i przygotowywaniem do sprzedaży byłej plebanii (budynek jest w rękach prywatnych i od jakiegoś czasu szuka nowego właściciela (2013)), kamienny blok został przeniesiony pod mur cmentarza kościelnego i ułożony z prawej strony wmurowanej tu [[Pełcznica - monolitowa kapliczka słupowa|monolitowej kapliczki słupowej]] (prawdopodobnie późną jesienią 2013 lub późną zimą 2014).   
+
Prawdopodobnie w związku z remontem i przygotowywaniem do sprzedaży byłej plebanii (budynek jest w rękach prywatnych i od jakiegoś czasu szuka nowego właściciela (2013)), kamienny blok został przeniesiony pod mur cmentarza kościelnego (fot. 1, 7) i ułożony z prawej strony wmurowanej tu [[Monolitowa kapliczka słupowa w Pełcznicy|monolitowej kapliczki słupowej]] (prawdopodobnie późną jesienią 2013 lub zimą 2014).   
  
+
Na Śląsku znajduje się też klasyczna płyta nagrobka z rytem miecza. Służy jako [[Płyta nagrobna z rytem miecza w Strzelinie|płyta chodnikowa w Strzelinie]].
  
 
=== Dane ===  
 
=== Dane ===  
Linia 100: Linia 95:
  
 
== Zaginiony krzyż przy młynie Wincentego ==  
 
== Zaginiony krzyż przy młynie Wincentego ==  
Za wsią przy drodze do [[Wszemiłowice|Wszemiłowic]] stoją po prawej stronie zabudowania dawnego młyna wodnego na Strzegomce nazywanego ''Vincenzmühle'' (młyn Wincentego), aktualnie jest tu mała elektrownia wodna. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od  św. Wincentego, patrona opactwa benedyktynów, później norbertanów (premonstratensów) we Wrocławiu, którzy od 1149 r. byli właścicielami wsi. W zaroślach przy młynie stał kiedyś kamienny krzyż. Po raz pierwszy wzmiankowany był w anonimowym artykule z 1864 r.<ref name="JR"/> Max Hellmich w swoim zestawieniu z 1923 r. zamieszcza rysunek krzyża (fot. 5 z prawej), z którego wynika, że był na nim ryt ozdobnego krzyża na całej wielkości, oraz że górna część pionowej belki była ułamana. Potwierdza to Kurt Degen dodatkowo identyfikując, że ryt krzyża znajduje się na tylnej stronie kamiennego krzyża<ref name="KD"/>. W wydanej w 1968 r. książce ''Kamienne pomniki średniowiecznego prawa'' Józef Milka również wymienia ten krzyż umieszczając nawet jego zdjęcie (fot. 6).  Informacja powtórzona jest w II wydaniu książki z 1979 r. ale w roku tym krzyża już raczej nie było. Nie wiadomo w jakich okolicznościach zniknął. Być może znajduje się w gruzowisku z tyłu za elektrownią po drugiej stronie rzeki.   
+
Za wsią przy drodze do [[Wszemiłowice|Wszemiłowic]] stoją po prawej stronie zabudowania dawnego młyna wodnego na Strzegomce nazywanego ''Vincenzmühle'' (młyn Wincentego), aktualnie jest tu mała elektrownia wodna. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od  św. Wincentego, patrona opactwa benedyktynów, później norbertanów (premonstratensów) we Wrocławiu, którzy od 1149 r. byli właścicielami wsi. W zaroślach przy młynie stał kiedyś kamienny krzyż. Po raz pierwszy wzmiankowany był w anonimowym artykule z 1864 r.<ref name="JR"/> Max Hellmich w swoim zestawieniu z 1923 r. zamieszcza rysunek krzyża (fot. 3 z prawej), z którego wynika, że był na nim ryt ozdobnego krzyża na całej wielkości, oraz że górna część pionowej belki była ułamana. Potwierdza to Kurt Degen dodatkowo identyfikując, że ryt krzyża znajduje się na tylnej stronie kamiennego krzyża<ref name="KD"/>. W wydanej w 1968 r. książce ''Kamienne pomniki średniowiecznego prawa'' Józef Milka również wymienia ten krzyż umieszczając nawet jego zdjęcie (fot. 6).  Informacja powtórzona jest w II wydaniu książki z 1979 r., ale w roku tym krzyża już raczej nie było. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach zniknął. Być może znajduje się w gruzowisku z tyłu za elektrownią po drugiej stronie rzeki.   
 
   
 
   
 
=== Dane ===  
 
=== Dane ===  
Linia 136: Linia 131:
 
|
 
|
 
|}
 
|}
 
+
<gallery mode="packed" heights=230px>
<gallery>
+
Plik:Pełcznica krzyż kamienny 2012.jpeg|alt=krzyż pokutny, Pełcznica|2. Krzyż przy murze cmentarza kościelnego (fot. 2012)
Plik:Pełcznica, krzyż kamienny, bok 2012.jpeg|7. Krzyż pod murem cmentarza kościelnego (fot. 2012)
+
Plik:Pełcznica krzyż kamienny bok 2012.jpeg|alt=Krzyż pokutny koło muru w Pełcznicy|3. Krzyż pod murem cmentarza kościelnego (fot. 2012)
 +
Plik:Pełcznica krzyż kamienny 2004 .jpeg|alt=Krzyż pojednania w Pełcznicy|4. Krzyż pod murem cmentarza kościelnego (fot. 2004)
 +
Plik:Pełcznica krzyże hellmich 1923.jpeg|alt=krzyż pokutny, Pełcznica|5. Rys. M. Hellmich 1923, Tab. 3 (19/20)
 +
Plik:Pełcznica krzyż stopień.jpeg|alt=Kamień pokutny, Pełcznica|6. Stopień przed drzwiami dawnej plebanii (fot. 2012)
 +
Plik:Pełcznica płyta.jpg|alt=Płyta z rytem miecza, Pełcznica|7. Płyta z rytem miecza pod murem cmentarza kościelnego (fot.2017)
 +
Plik:Pełcznica dawna plebania.jpeg| 8. Dawna plebania (fot. 2012)
 +
Plik:Pełcznica zaginiony krzyż.jpeg|alt=Krzyż pokutny, młyn Wincentego w Pełcznicy|9. Krzyż przy młynie Wincentego (fot. lata 60. XX w.)
 
</gallery>
 
</gallery>
  
Linia 153: Linia 154:
  
  
[[Kategoria:Krzyże kamienne w powiecie wrocławskim]]
+
[[Kategoria:Powiat wrocławski]]
 +
[[Kategoria:Monolitowe kamienne krzyże w województwie dolnośląskim]]
 
[[Kategoria:Zaginione kamienne krzyże]]
 
[[Kategoria:Zaginione kamienne krzyże]]
 
__BEZSPISU__
 
__BEZSPISU__

Aktualna wersja na dzień 00:59, 18 wrz 2022

kapliczka pokutna i krzyże pokutne, Pełcznica
1. Kamienna kapliczka, krzyż i płyta z rytem miecza w Pełcznicy

Pełcznica (niem. Polsnitz, od 1937 Brückenfelde) gmina Kąty Wrocławskie, powiat wrocławski.

Z wsią związane są trzy znane zabytki. Jeden kamienny krzyż stoi przy murze cmentarza kościelnego obok wmurowanej w mur monolitowej kapliczki słupowej, drugi służy jako stopień przed wejściem do dawnej plebanii (być może nie jest to krzyż, lecz płyta). W pobliżu zabudowań dawnego młyna wodnego (Vinzenzmühle), dziś elektrowni wodnej, znajdującej się za wsią przy drodze do Wszemiłowic, zlokalizowany był kamienny krzyż, który zaginął pod koniec lat 60. lub w latach 70. XX w. W artykule o wsi zamieszonym w kalendarzu powiatu średzkiego (Kreis Neumarkt) na rok 1928 r. znajduje się informacja, że wzmianka o dwóch kamiennych krzyżach w Pełcznicy pojawiła się w anonimowym artykule z 1864 r. Jeden z krzyży miał stać przy drodze z Kątów Wrocławskich, drugi w zaroślach przy młynie Wincentego (Vinzenzmühle)[1]. Byłaby to jedna ze starszych informacji o intrygujących już wtedy krzyżach kamiennych. Od dwóch krzyżach w tych samych miejscach mówią też publikacje z lat 1923[2], 1928[1] , 1931[3] i 1934[4]. Dopiero w wydanym w 1965 r. we Frankfurcie nad Menem Katalogu zabytków byłego powiatu wrocławskiego (Landkreis Breslau), opartym na wizji lokalnej w latach 1936-1937, pojawia się informacja o krzyżu służącym za stopień wejściowy do plebanii[5] (w 1932 r. zmieniły się granice powiatów i Kąty z okolicami, w tym Pełcznica, przeszły z powiatu średzkiego do wrocławskiego). W pierwszym polskim opracowaniu dotyczącym kamiennych krzyży z 1968 r.[6] trzeci krzyż jest nadal nieznany.

Krzyże w Pełcznicy funkcjonują w literaturze krajoznawczej jako tzw. krzyże pokutne. W rzeczywistości ich funkcja i powody fundacji są nieznane i wiązanie ich ze średniowiecznym prawem jest tylko hipotezą opartą na nie dającym się utrzymać założeniu, że wszystkie kamienne krzyże są krzyżami pokutnymi (krzyżami pojednania).

Krzyż przy murze cmentarnym

Położenie

Krzyż znajduje się po zewnętrznej stronie muru cmentarza przykościelnego kościoła pw. św. Mikołaja, na lewo od wschodniej bramy wejściowej, przy monolitowej kapliczce słupowej Wcześniej stał po południowej stronie drogi z Pełcznicy do Kątów Wrocławskich. W tym miejscu wzmiankowany jest w publikacjach z lat 1864[1], 1889[7], 1923[2], 1928[1], 1931[3], 1934[4] i 1965[5]. Hans Lutsch (1889 r.)[7] i Max Hellmich (1923 r.)[2] uszczegóławiają lokalizację, podając, że stoi pomiędzy słupkami kilometrowymi 0,4 i 0,5. Kurt Degen z kolei pisze o słupkach 20,3 i 20,4 (1937 r.)[5] (być może doszło zmiany pikietażu lub przemieszczono trochę krzyż). Zmarzly lokalizuje krzyż opisowo, relacjonując, że stoi on tuż przed rzeką Strzegomką. Krzyż znajdował się w tym miejscu również po II wojnie światowej. W nieustalonych okolicznościach i czasie uległ uszkodzeniu. Leżał potem złamany na łące. Przeniesiony w takim stanie pod mur cmentarza przykościelnego (fot. 4), a w 2005 r. został naprawiony (fot. 1, 2, 3).

Dane

Krzyż ma dolną aureolę (pełną). Po naprawie, czyli dosztukowaniu dolnej części pionowej belki, jest wyższy niż kiedyś i w dosztukowanej części grubszy. Możliwe, że różnica wysokości wynika z głębszego kiedyś wkopania w ziemię.

Nr Materiał Forma Inskrypcja Wiek
piaskowiec łaciński z dolną aureolą nie ma przemieszczony średniowiecze
Wymiary (cm) Wysokość Szerokość Grubość
1923[2] 93 84 27
1936/1937[5] 97 82
2012[8] 113 83 26 (dolna część 30)

Stopień w wejściu do byłej plebanii

Wyższy z dwóch stopni przed progiem domu nr 26, kiedyś plebanii, dziś domu prywatnego (fot. 8), jest granitowym blokiem z rytem miecza (fot. 6). Przypuszczenie, że to były krzyż pozbawiony ramion pojawiło się po raz pierwszy w katalogu zabytków powiatu wrocławskiego Kurta Degena, sporządzonym na podstawie wizji lokalnej dokonanej w latach 1936-1937[5]. Wcześniej obiekt ten nie był wymieniany nawet przez lokalnego regionalistę, profesora gimnazjum w Środzie Śląskiej Zmarzlyego, który sporządził w 1931 r. zestawienie krzyży w powiecie średzkim[3]. Z dużym prawdopodobieństwem jest to artefakt wykorzystany wtórnie jako stopień, natomiast trudno z całą pewnością wyrokować, czy wcześniej był to rzeczywiście krzyż, czy płyta z rytem miecza. Nie można rozpoznać miejsc, w których były ewentualne ramiona boczne. Nie wiadomo też, kiedy obiekt pojawił się przed progiem plebanii. Możliwe, że w 1705 r. przy budowie budynku lub podczas przebudowy i rozbudowy w roku 1789[5][9].

Prawdopodobnie w związku z remontem i przygotowywaniem do sprzedaży byłej plebanii (budynek jest w rękach prywatnych i od jakiegoś czasu szuka nowego właściciela (2013)), kamienny blok został przeniesiony pod mur cmentarza kościelnego (fot. 1, 7) i ułożony z prawej strony wmurowanej tu monolitowej kapliczki słupowej (prawdopodobnie późną jesienią 2013 lub zimą 2014).

Na Śląsku znajduje się też klasyczna płyta nagrobka z rytem miecza. Służy jako płyta chodnikowa w Strzelinie.

Dane

Nr Materiał Forma Inskrypcja Wiek
granit łaciński? miecz przemieszczony średniowiecze
Wymiary (cm) Wysokość Szerokość Grubość
1936/1937[5] 190 38
2012[8] 191 42 16

Zaginiony krzyż przy młynie Wincentego

Za wsią przy drodze do Wszemiłowic stoją po prawej stronie zabudowania dawnego młyna wodnego na Strzegomce nazywanego Vincenzmühle (młyn Wincentego), aktualnie jest tu mała elektrownia wodna. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od św. Wincentego, patrona opactwa benedyktynów, później norbertanów (premonstratensów) we Wrocławiu, którzy od 1149 r. byli właścicielami wsi. W zaroślach przy młynie stał kiedyś kamienny krzyż. Po raz pierwszy wzmiankowany był w anonimowym artykule z 1864 r.[1] Max Hellmich w swoim zestawieniu z 1923 r. zamieszcza rysunek krzyża (fot. 3 z prawej), z którego wynika, że był na nim ryt ozdobnego krzyża na całej wielkości, oraz że górna część pionowej belki była ułamana. Potwierdza to Kurt Degen dodatkowo identyfikując, że ryt krzyża znajduje się na tylnej stronie kamiennego krzyża[5]. W wydanej w 1968 r. książce Kamienne pomniki średniowiecznego prawa Józef Milka również wymienia ten krzyż umieszczając nawet jego zdjęcie (fot. 6). Informacja powtórzona jest w II wydaniu książki z 1979 r., ale w roku tym krzyża już raczej nie było. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach zniknął. Być może znajduje się w gruzowisku z tyłu za elektrownią po drugiej stronie rzeki.

Dane

Nr Materiał Forma Inskrypcja Wiek
łaciński krzyż średniowiecze
Wymiary (cm) Wysokość Szerokość Grubość
1923[2] 95 82 18
1936/1937[5] 95 82

Przypisy

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 J. Rücker, Polsnitz Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Max Hellmich, Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische, Liegnitz 1923, s. 30(23)
  3. 3,0 3,1 3,2 Dr Zmarzly, Steinkreuze im Kreise Neumarkt Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1931
  4. 4,0 4,1 Walther Steller, Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, Breslau 1934
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Kurt Degen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt, Weidlich, 1965 s. 213
  6. Józef Milka, Kamienne pomniki średniowiecznego prawa, Wrocław 1968 (w zestawieniu)
  7. 7,0 7,1 Hans Lutsch, Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889, s. 481
  8. 8,0 8,1 Pomiar własny
  9. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, Warszawa 1991, s. 77

Bibliografia

  • Hans Lutsch, Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889, s. 481, cytat: Steinkreuz zwischen Polsnitz und Bahnhof Canth, zwischen Kilometerstein 0,4 und 0,5.
  • Max Hellmich, Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien: Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstische, Liegnitz 1923, s. 30(23)
  • J. Rücker, Polsnitz Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1928, s. 171
  • Dr Zmarzly, Steinkreuze im Kreise Neumarkt Kreiskalender für den Kreis Neumarkt 1931
  • Walther Steller, Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, Breslau 1934
  • Kurt Degen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt, Weidlich, 1965 s. 213 (zestawienie dotyczy inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 1936-1937)
  • Józef Milka, Kamienne pomniki średniowiecznego prawa, Wrocław 1968 (w zestawieniu)