Mikołaj Krebel

Z almanach wrocławski
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Herb Krebel
Herb Krebelów na sklepieniu Izby Seniora Rady we wrocławskim Ratuszu. Czy używał go już Nicolaus.

Mikołaj Krebel starszy, legnicki rajca i ławnik żyjący w II poł. XIV i w początkach XV stulecia. Można go uznać za protoplastę Krebelów, patrycjuszowskiego rodu wrocławskiego. Nazwisko rodziny zapisywane było w najróżniejszy sposób: Crebil, Crevil, Crebel, Knebil, Krebel, Krebil, Kribel, Kriebel. Tu przyjęto je w brzmieniu na epitafium Hieronima Krebela z 1509 r. znajdującym się na północnej ścianie kościoła pw. św. Krzysztofa we Wrocławiu. Sam bohater niniejszego artykuł był jako rajca i ławnik konsekwentnie zapisywany Crebil. Jego imię występuje tam natomiast w kilku formach: Nicolaus, Nicclos, Niclas, Niclos, Nicolas.

Informacje

Pojawia się pierwszy raz w 1378 r. jako właściciel Allod[1], (Allodbesitz[2]) w Bobrowie (Boberau) koło Legnicy. Allod, alodium może tu mieć dwa znaczenia.

  • To pełna (nieograniczona) własność ziemi, nieobciążona ciężarami i ograniczeniami feudalnymi w przeciwieństwie do lenna czy chłopskiego dziedzictwa. Na średniowiecznym Śląsku była to własność miejscowego rycerstwa wywodząca się z czasów sprzed powstania stosunków lennych w tym regionie, które zaczęły się kształtować wraz z napływem obcego rycerstwa w XIII w. Były to więc dobra rycerskie na prawie polskim. Istniały dla nich odrębne sądy - czudy[U 1].
  • Część ziemi, która przy lokacji wsi nie była obmierzana na rzecz zasadźcy i chłopów, a więc pozostawała w bezpośredniej gestii właściciela wsi. Powstawał na niej często folwark[U 2], na którego określenie też stosowano słowo alodium[3][4].

W przypadku Mikołaj Krebela chodziło prawdopodobnie o tę drugą sytuację, czyli był właścicielem folwarku[U 2] w Bobrowie. Pierwsze znaczenie nie sugeruje, że Krebelowie pochodzili z miejscowego (słowańskiego - polskiego) rycerstwa. Istotą takiej nieruchomości alodialnej jest możliwość nieograniczonego obrotu, w przeciwieństwie do lenna. Do II poł. XIV w. mogła już przejść z rąk do rąk nawet więcej niż raz. Mogli ją też nabyć mieszczanie i nie traciła wtedy swojej prawnej pozycji pełnej własności. Wspominany niżej udział Petsche Crebila w radzie Legnicy w 1378 r. świadczy, że rodzina była już wtedy związana z miastem. Oczywiście zdarzały się też przypadki osiedlania się rycerzy w mieście, a ponadto XIV w. na Śląsku to nie był czas zamkniętego już stanu szlacheckiego, ale nie ma przesłanek, aby dotyczyło to Krebelów.

W tym samym roku, co wzmianka o Mikołaju i jego podlegnickiej posiadłości (1378) w spisie radnych Legnicy pojawia się Petsche Crebil[5][6]. Był radnym tylko rok i nie ma o nim innych informacji. Zasadnie można przyjąć, że to krewny, może ojciec Mikołaja i tym samym byłby starszym o pokolenie znanym członkiem rodziny, ale możliwe też, że to brat lub kuzyn. Informacja o Petsche oznacza, że rodzina była już zakorzeniona nie tylko w księstwie legnickim, ale też w samej Legnicy. Sam Mikołaj został jednym z 8 legnickich ławników dziesięć lat później, bo w 1388 r. i od tego czasu pełnił przez wiele lat funkcje w radzie i ławie aż do 1408 r.

Organizacja rady i ławy w Legnicy

Działał w okresie, gdy samorząd Legnicy był już w pełni ukształtowany. Podstawowe znaczenie miał tu przywilej Wacława I (Wenzel I), księcia legnickiego w latach 1342-1364, wydany 31 stycznia 1353 r., w którym władca nadał miastu prawo wyboru rajców i ławników. Od tej pory w Środę Popielcową każdego roku ustępujący rajcy wybierali rajców mających urzędować w następnym roku. Był to ich przywilej i jednocześnie obowiązek. Tak wybrana rada mianowała ławników. W tym czasie ustabilizował się już na stałe sześcioosobowy skład rady na czele z burmistrzem. Ława liczyła 8 osób, z tym że mianowano 7 jej członków, bo na czele stał zawsze dziedziczny wójt. Działo się tak od 1280 r., gdy, jak to określił przedwojenny historyk legnicki Arnold zum Winkel, z charakterystycznym ideologicznym podejściem, "wójtostwo przeszło w niemieckie ręce"[7], czyli zostało sprzedane przez księcia Henryka V Brzuchatego dwóm jaworskim mieszczanom Fryderykowi i Hellenboldowi[8]. Miasto starało się wykupić ten ważny dla sądownictwa miejskiego i dochodowy urząd. Udało się to w 1373 r. po śmierci wójta Franczka, który pozostawił nieletnich spadkobierców. Transakcję zatwierdził książę Ludwik Roztropny w swoim i czterech bratanków (Rupert, Wacław, Bolesław, Henryk) imieniu[9]. Od tej pory można mówić o pełnym samorządzie Legnicy. Przewodniczenie ławie przypadało jednemu z radnych i od 1390 r. ukształtowała się zasada, że wójtem (przewodniczącym ławy, wójtem sądowym, sędzią miejskim - Stadtrichter) był radny z trzeciego miejsca w radzie. Oznaczało to, że nadal było 7 ławników mianowanych przez radę, a jeden z radnych (trzeci) był jednocześnie radnym i ławnikiem, zasiadając w ławie na pierwszym miejscu[10][8].

Mikołaj Krebel w radzie i ławie

Jeden czy dwóch Mikołajów

To krótkie omówienie ustroju legnickiego samorządu ma na celu wprowadzenie do analizy działalności w radzie i ławie Mikołaja Krebela, która co do zakresu czasowego i stanowisk przedstawiona jest w zamieszczonej niżej tabeli. Najpierw kwestia identyfikacji. W 1405 r. nazwisko Crebil pojawia się po czterech latach przerwy wśród rajców i ławników. Nicolaus Crebil jest na trzecim miejscu wśród rajców, a na pierwszym miejscu w ławie jest Nicclos Crebil. W 1407 r. Nicclos Crebil jest ławnikiem (trzeci na liście). W 1408 r. ponownie Nicolaus Crebil jest radnym (trzeci), a Nicclos Crebil pierwszym ławnikiem. Na tej podstawie genealog wrocławian z czasów przedpruskich Oskar Pusch stwierdza, że w 1405 r. wśród ławników pojawia się Nicolaus Crebil młodszy i w niektórych latach zasiada we władzach miasta razem z ojcem[2]. Przyjrzenie się katalogom prowadzi do wniosków, że taki wynik analizy katalogu członów rady i ławy jest błędny. Pomimo innego zapisu imienia i na dodatek konsekwentnie stosowanego Nicolaus przy radnym i Nicclos przy ławniku, to jednak ta sama osoba. Zgodnie z przytoczoną wyżej zasadą trzeci radny, czyli najważniejszy po burmistrzu i jego zastępcy, był jednocześnie przewodniczącym ławy, wójtem sądowym. We władzach Legnicy było 14 miejsc (6 w radzie i 8 w ławie), ale obsadzało je 13 osób. W kadencjach 1405 i 1407 Mikołaj Krebel łączył stanowisko w radzie i ławie, tak jak się to działo każdorazowo z trzecim rajcą od 1380 r., co wyraźnie odzwierciedlają spisy[11]. Należy tu jeszcze wskazać, że Pusch opierał się na spisach rajców i ławników z lukami, których znaczną część zapełniła praca wydana w 2012 r, czyli 20 lat po jego śmierci[12]. Nie wiedział więc, że "dwóch" Crebilów działało w legnickim samorządzie również w 1394 r., co pewnie utwierdziłoby go w błędnym wnioskowaniu.

Samorządowa kariera Mikołaja Krebela

Koncepcji, że w 1405 r. pojawił się w samorządzie Legnicy syn Mikołaja Krebila zaprzeczałoby, gdyby w ogóle nie wyłączała takiej możliwości zasada, że trzeci rajca jest pierwszym ławnikiem, też wysokie stanowisko (miejsce), które by objął, a więc albo trzecie w radzie albo pierwsze w ławie. Widoczne w tabeli stanowiska zajmowane przez Nicolausa pokazują, że piął on się w hierarchii, debiutując na ostatnim miejscu w ławie (1388) i awansując w kolejnych latach, aż doszedł do najważniejszego po burmistrzu i jego zastępcy stanowiska (wójt sądowy), a potem był nawet zastępcą burmistrza (komapanem). Czteroletnia przerwa (1401-1404) w sprawowaniu funkcji samorządowych nie spowodowała "degradacji'. Wrócił od razu na jedno z najwyższych stanowisk. To wzorcowy przykład kariery w strukturach władzy miasta. Nowe twarze pojawiały się zasadniczo na ostatnich miejscach w ławie. Po kilku kadencjach w niej na coraz wyższych miejscach awansować można było na jedną, dwie kadencje do rady, zajmując nawet poważne stanowisko, jak Mikołaj w 1394 r. Potem znowu powrót do ławy, ale już na prestiżowe 2. czy 3. miejsce i kolejny awans do rady, tym razem nawet na najwyższe stanowiska. Mikołaj w 1397 r. został wiceburmistrzem (kompan). Nie wiadomo, czemu nastąpiła po 1400 r. kilkuletnia przerwa w udziale w pracach samorządu miejskiego. Być może w tym czasie skoncentrował się na działalności gospodarczej. Takie przerwy nie są też, jak wynika z zestawień, niczym wyjątkowym. Dawały one szansę wejścia w krąg władz miejskich nowym osobom (lub tym wcześniej pauzującym), a samemu zainteresowanemu pozwalały na większe zaangażowanie w prowadzone przez siebie interesy[13].

Udział Mikołaja Krebela we władzach Legnicy. W radzie i w ławie[11].
Rok[U 3] Imię[U 4] Funkcja Miejsce[U 5] Uwagi
1388 Nicclos ławnik 8
1389 Nicolaus ławnik 7
1391 Niclas ławnik 6
1392 Nicclos ławnik 5
1394 Nicolas rajca 3 Trzeci rajca był jednocześnie wójtem, czyli przewodniczył ławie. Łączył w ten sposób kolegia rady i ławy.
Nicols ławnik 1 Jako wójt pełnił w ławie funkcję niegdysiejszego wójta dziedzicznego, czyli był sędzią (Stadtrichter).
1396 Nicclos ławnik 3
1397 Nicolaus rajca 2
1400 Niclos ławnik 3
1405 Nicolaus rajca 3 Tak jak w 1394.
Nicclos ławnik 1 Wójt miejski, tak jak w 1394.
1407 Nicclos ławnik 3
1408 Nicolaus rajca 3 Tak jak w 1394 i 1405.
Nicclos ławnik 1 Wójt miejski, Stadtrichter tak jak w 1394 i 1405.

Jako ławnik Mikołaj Krebel występuje wśród świadków różnych transakcji związanych z nieruchomościami i kramami kupieckimi. Są to umowy sprzedaży, a nieraz ustanawiania renty. To popularny w późnym średniowieczu sposób udzielania kredytu, pozwalający na obejście kościelnych zakazów. W zamian za pewną kwotę przyjmujący ją zobowiązywał się do wypłacania corocznie renty (czynszu). Były to po prostu odsetki. Transakcje tego typu dla celów dowodowych zawierane były przed ławą lub przez nią potwierdzane.

Mikołaj Krebel młodszy

Nie ma informacji o rodzinie Mikołaja Krebela z wyjątkiem tego, że rzeczywiście miał on syna, swojego imiennika nazywanego "młodszym", żonatego z Barbarą[1][2] z rodziny bogatych legnickich, a później również wrocławskich kupców Popplau (Popplow). Synowa pojawia się jako wdowa w 1435 r.[14] Nie żył też już wtedy teść, chociaż jego zniknięcie z władz miasta po 1408 r. nie musiało być bezpośrednio związane ze śmiercią. Nie jest znany charakter aktywności gospodarczej Mikołaja starszego, ale na jej kierunek wskazuje małżeństwo syna. Ojciec synowej Barbary Mikołaj Popplau (Nicolas, Nickel, Niklas)[15] był kolegą Mikołaja Krebela starszego w miejskim samorządzie[11] i bogatym kupcem operującym w handlu dalekosiężnym ze Szczecinem, Straslundem, Frankfurtem nad Odrą, Wrocławiem[15]. Mikołaj Krebel młodszy prowadził interesy zarówno w Legnicy jak i we Wrocławiu i być może przeniósł się do tego ostatniego jak sugeruje Pusch[2] ale nie ma pełnej jasności. W 1423 r. jest wpisany w Liegnitzer Contractbuch w związku z zajęciem pewnych sum w majątku Dietricha Sydenschwanz, a w 1432 pojawia się w Breslauer Verreichungsbuche we wpisie: Clemens von Cracow, der Rotgerber, bekennt dem Nickel Crebel von Liegnitz eine Schuld von 5 Mark 9 Scot[1]. Z rodzinną Legnicą nie jest związany udziałem w jej władzach, co może świadczyć, że częściej przebywał we Wrocławiu. Pozycja rodziny (ojca) umożliwiała, gdyby chciał, bezproblemowy awans do samorządu (ławników i rajców wybierali rajcy, a więc sam ojciec i jego koledzy). We wspomnianym wrocławskim dokumencie nazywany jest Nickel Crebel von Liegnitz. Wskazuje to na miejsce pochodzenia, a nie miejsce zamieszkania, tym niemniej nie uzyskał obywatelstwa Wrocławia, co również raczej nie stanowiłoby dla niego problemu gdyby się o to starał biorąc pod uwagę jego zamożność oraz stosunki szwagra Hansa[U 6]. Na pewno był aktywnym handlowcem współpracującym z firmą wspomnianego szwagra, który rozwinięte już szeroko w Legnicy interesy rodziny rozszerzył na Wrocław gdzie przeniósł się, zrzekając się obywatelstwa Legnicy[14]. Wżenił się też we wrocławski patrycjat i zbudował jedną z większych, jeśli w ogóle nie najpotężniejszą, z wrocławskich firm handlowych. Wspólnikami Hansa byli inni członkowie rodziny, w tym siostra Barbara, żona naszego Mikołaja. Nie świadczy to jednak, że musiała mieszkać we Wrocławiu. Mikołaj Młodszy zmarł najpóźniej w 1535 r. (jak wspomniano wyżej w tym roku Barbara wymieniona jest jako wdowa). Barbara zawarła kolejne małżeństwo z legnickim patrycjuszem Mikołajem Horspitze (Niclos, Niclas, Horspitze, Horspitcze Horspicz)[14], wielokrotnym racją i ławnikiem Legnicy w latach 1437-1454, a w roku 1452 jej burmistrzem. Był właścicielem Dornbusch - dzisiejszy legnicki Tarninów. Jeżeli więc z pierwszym mężem rzeczywiście przenieśli się do Wrocławia, to wróciła po jego śmierci do rodzinnego miasta. Syn Mikołaja i Barbary Peter Krebel był tym z rodziny, który ostatecznie związał się z Wrocławiem, osiągając w nim poważną pozycję i znacznie.

Uwagi

  1. Czud (judicium polonicale, judicium polonicum zapisywany też zeuda, zuda, Zaude, Zcaude, Zwaude, czawde - pochodzi od polskiego sąd) to sądy prawa polskiego, które wyodrębniły się w śląskich księstwach pod koniec XIII w. z książęcych sądów dworskich (Ptak, 1991: 220).
  2. 2,0 2,1 Folwarku tych czasów nie należy utożsamiać z folwarkami i gospodarką folwarczną dominującą od XVI w. i opartą na pańszczyźnie. Były to względnie niewielkie gospodarstwa (kilka łanów), oparte głównie na pracy siły najemnej. W XIV w. istniała tendencja do ich ograniczania i wręcz likwidacji poprzez zmianę na łany czynszowe, czyli oddawanie chłopom za czynsz (Korta, 1953: 223-256).
  3. Roczna kadencja nie pokrywała się z rokiem kalendarzowym, lecz zaczynała się w okolicach Środy Popielcowej. Dlatego pojawia się też datowanie łamane - 1388/1389 itd.
  4. Jego nazwisko zapisywane jest zawsze Crebil, ale imię różnie.
  5. Miejsce w hierarchii związane było ze stażem i odzwierciedlało pozycję, znaczenie osoby. Wiązało się też z pełnieniem pewnych stanowisk przypisanych do zajmowanego miejsca w radzie.
  6. Obywatelem Wrocławia został w 1455 r. syn Mikołaja młodszego, Peter (Stein, 1963: 187, 188).

Przypisy

  1. 1,0 1,1 1,2 Stein, 1963: 187, 188.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Pusch, 1987: 413.
  3. Historia..., 1960: 436,437.
  4. Korta, 1953: 223-256.
  5. Schirrmacher, 1866: 487.
  6. Jujeczka, 2012: 141.
  7. Winkel, 1920: 370-374.
  8. 8,0 8,1 Jujeczka, 2012: 15.
  9. Schirrmacher, 1866: 189-191 (No. 284. 1373. Febr. 6. Liegnitz).
  10. Schirrmacher, 1866: 483-494.
  11. 11,0 11,1 11,2 Dane dotyczące zasiadania w radzie i w ławie z zestawień zamieszczonych w Schirrmacher, 1866: 483-494 oraz Jujeczka, 2012: 121-254.
  12. Jujeczka, 2012.
  13. Jujeczka, 2012: 20.
  14. 14,0 14,1 14,2 Pusch, 1988: 254.
  15. 15,0 15,1 Pusch, 1988, 252-254.

Na podstawie

  • Historia Śląska tom I do roku 1763, część 1 do połowy XIV w. Karol Maleczyński red. Wrocław: 1960.
  • Jujeczka Stanisław, Kupeć krzysztof. Urzędnicy miejscy Legnicy do 1740/1741 roku. Toruń: 2012.
  • Korta Wacław. Nieznana księga podatkowa księstwa wrocławskiego z 1425 r. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 8, 1953, s. 223-256.
  • Ptak Marian. Zgromadzenia i urzędy stanowe księstwa głogowskiego od początku XIV w. do 1742 r. Wrocław: 1991.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Band 2. Dortmund: 1987.
  • Pusch Oskar. Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Band 3. Dortmund: 1988.
  • Sammter Ascher. Chronik von Liegnitz. Liegnitz: 1861.
  • Schirrmacher Friedrich Wilhelm. Urkunden-Buch der Stadt Liegnitz und ihres Weichbildes bis zum Jahre 1455. Liegnitz: 1866
  • Stein Rudolf. Der Rat und die Ratsgeschlechter des Alten Breslau. Würzburg: 1963.
  • Winkel Arnold zum. Der Übergang der Erbvogtei in deutsche Hand. MGAVL, bd. 8, Jahr 1920/1921, s. 370-374.

PDF

Nicolaus Crebil